Heeft de substantie of God door “scheppend denken” zichzelf voortgebracht?

Maarten van Buuren zet ons een vertaling van belangrijke passages voor vanuit een verklaring die juist zeer tegen Spinoza’s zienswijze indruist. Bijvoorbeeld 1/Def3 “Per substantiam intelligo id quod in se est et per se concipitur hoc est id cujus conceptus non indiget conceptu alterius rei a quo formari debeat,” wordt bij Van Buuren: “Onder substantie versta ik datgene wat in zichzelf is en door zichzelf wordt geschapen¹, dat wil zeggen datgene waarvan het ontstaan niet iets anders nodig heeft dat geschapen is en waaruit het gevormd zou moeten worden.”

Dat belooft wat…

Op 3 oktober 2017 had ik het blog: "Je kunt al eens kijken naar de komende Ethica-vertaling van Maarten van Buuren." Ik verwees naar een PDF waarin al een leesfragment van Van Buuren te lezen was. Daarop kwamen een aantal interessante reacties over de vertaling van de eerste definities die hij ons biedt in de Ethica vertaling van zjn hand die over enige dagen op de markt zal komen. Volgens een enkele boekhandel zal morgen verschijnen

Baruch Spinoza, Ethica. Vertaald, ingeleid, toegelicht en samengevat door Maarten van Buuren. Ambo|Anthos, 26-10-2017

Bij de ISVW kunnen ze het niet laten te spreken over: “Een nieuwe vertaling van Spinoza’s Ethica, door meesterkenner en -vertaler Maarten van Buuren.” [PDF, mijn vetdruk]. Ze spreken in die folder ook over een verschijnen in november 2017 en een “evenement bij verschijnen i.s.m. Filosofie Magazine.” Op de website van de ISVW, noch op die van Filosofie Magazine dat precies deze maand 25 jaar bestaat, is over zo’n evenement ook maar iets te vinden.

Inmiddels is ook bij books.google al een groter deel in te zien, o.a het begin van de eindnoten. Ik haal daar de eerste noot uit aan, waarnaar – gezien de reacties – wordt uitgekeken:

Noten

1-  Onder substantie versta ik datgene wat in zichzelf is en door zichzelf wordt geschapen (Definitie 3, 1).
   Substantie wordt door zichzelf geschapen (Per se concipitur). Verwijzing naar de substantie als causa sui, oorzaak van zichzelf. Het Latijnse werkwoord concipere (concipio) is een met het voorvoegsel con- versterkte vorm van capere (capio), dat allerlei vormen van 'nemen' kan betekenen. Concipere kan betekenen 'nemen', 'ontvangen', 'zwanger worden', 'vatten', 'opvatten', 'begrijpen', '(iets als denkbeeld) vormen of opvatten', 'onder woorden brengen'. Spinoza bedoelt er in dit verband mee: 'begrijpen', maar ook: 'scheppen', 'verwekt worden' (denk aan 'conceptie'). Hij doelt met concipio op een combinatie van beide betekenissen (scheppen en begrijpen). In het Frans en Engels kan deze betekenis eenvoudig worden weergegeven door vrijwel letterlijke vertaling met concevoir, dan wel conceive, die weergeven wat Spinoza op het oog heeft, namelijk scheppend denken, oftewel concipiëren. Ik zal concipio in het algemeen vertalen met 'begrijpen', maar uitwijken naar 'scheppen' of 'voortbrengen' als de context daarom vraagt. Daarbij moet worden bedacht dat Spinoza met concipio een vorm van scheppend begrijpen bedoelt, op de precieze aard waarvan hij in Deel II (Over de geest) nader ingaat.
   De implicatie van Spinoza's gebruik van concipitur in verband met de definitie van de substantie als 'datgene wat in zichzelf is en wat zichzelf heeft geschapen' is dat Spinoza de substantie van meet af aan identificeert met God, omdat God van oudsher gedefinieerd wordt als datgene wat in zichzelf is en door zichzelf wordt voortgebracht. Het enige, maar wezenlijke verschil met de traditionele opvatting van God schuilt daarin dat Spinoza het heeft over 'datgene wat' in zichzelf is en door zichzelf wordt geschapen, niet over 'degene die' in zichzelf is en door zichzelf wordt geschapen.
   Voor de relatie tussen scheppen in de zin van 'zichzelf scheppen' en scheppen in de traditionele betekenis van een God (onderwerp) die de wereld schept als lijdend voorwerp zie noot 13 van dit Deel, naar aanleiding van Opmerking 2 bij Stelling 8 van Deel 1.

* * *

…“wat Spinoza op het oog heeft, namelijk scheppend denken, oftewel concipiëren,” meent Van Buuren te weten. Waarmee niet bedoeld zal zijn het ‘scheppend denken’ van b.v. een Shakespeare, maar het vanuit denken door God scheppen van dingen ‘uit het niets’. Laat Spinoza daar in de Ethica op verschillende plaatsen nu net fel tegenin gaan. B.v. in het moeilijke scholium bij 1/17, waarover het hier al in enige blogs ging, maar b.v. ook veel duidelijker in 2/6 : “De modi van een attribuut hebben alleen God tot oorzaak, wanner men hem onder het attribuut, waarvan zij de modi zijn, beschouwt en niet onder een ander attribuut."

En nog eens duidelijker in de nadere toelichting in 2/6c:

Hinc sequitur quod esse formale rerum quae modi non sunt cogitandi, non sequitur ideo ex divina natura quia res prius cognovit sed eodem modo eademque necessitate res ideatae ex suis attributis consequuntur et concluduntur ac ideas ex attributo cogitationis consequi ostendimus.

Hieruit volgt dat het formele zijn van de dingen die geen modi van denken zijn, niet uit de goddelijke natuur volgt omdat zij die dingen eraan voorafgaand gekend heeft, maar dat de gedachte dingen (ideatae) op dezelfde manier en met dezelfde noodzakelijkheid uit hun attributen voortvloeien en afgeleid worden, als de ideeën uit het attribuut denken voortvloeien, zoals we hebben aangetoond.
[Gebruik gemaakt van de vertalingen van Henri Krop, Corinna Vermeulen en Jakob Stern]  

[Dat Spinoza hier een vergissing maakt, waar Wolfgang Bartuschat op wees, daar de dingen die formeel uit het attribuut Uitgebreidheid volgen, op dit niveau nog niet de ideatae zijn van de ideeën die formeel uit het attribuut Denken volgen, daar ga ik hier aan voorbij.]

Enfin, wat voor de modi geldt (die in alio zijn), zal niet gelden voor de substantie zelf (die in se is), kan Van Buuren gedacht hebben, dus die zou door ‘scheppend denken’ zichzelf veroorzaakt kunnen hebben. Maar waarom dan ‘scheppen’ gebruikt als je dat verschil tussen modi en substantie voor ogen hebt? Hoe kan Van Buuren vertalen “Onder substantie versta ik datgene wat in zichzelf is en door zichzelf wordt geschapen.” Alsof God of de substantie eerst zichzelf heeft gekend en daardoor zichzelf tot stand heeft gebracht. Ja, Causa sui blijft een zeer ingewikkeld begrip, zeker als je althans van de Scholastieke betekenis uitgaat en niet van die van Spinoza (die overigens moeilijk genoeg blijft).
                                                                        * * *

AANULLING
Gary Sugar, die zich sinds kort hier in de discussies mengt, attendeert op zijn twitterpagina op “a new version of my list of errors in Spinoza's Ethics and how they can be emended.”

Ik citeer hier zijn 6^e error:

6. Spinoza explains the intellect and will of God, or Substance, more or less adequately as the essence of God" and "cause of all things" in parts of E1P17S, but inadequately and often falsely everywhere else. Conception is neither a mode of Thought nor uniquely the essence of Thought. A substance is that which is conceived through itself. Therefore conception, or rather self-conception, is the essence and power of Substance and each of its attributes, which conceive and thereby cause all things.

Uit 1/17s blijkt nu juist het tegendeel en behoren Gods intellect en wil (die overigens hetzelfde zijn) juist niet tot zijn essentie. [Daarover is het hier - juist ook in recente blogs - vaak gegaan]. Dat wat het begin van deze bewering betreft. Wat het vervolg van zijn bewering betreft zit Sugar er (dus) ook naast: “self-conception” is NIET de essentie van de substantie. En echt helemaal ernaast is dat alle attributen kunnen concipiëren en daardoor (dus na voorafgaand concipiëren) de oorzaak zijn van alle dingen.

Als Spinoza in 1/10 (om een enkel voorbeeld te geven)  stelt "Elk attribuut van een substantie moet door middel van zichzelf worden begrepen (concipi debet)" dan heeft hij het niet over de attributen die concipiëren, maar over hoe wij "aankomende filosofen" met ons verstand die attributen moeten begrijpen. Sugar zit er faliekant naast.

Hoe onspinozistisch kun je zijn – en dan menen Spinoza te kunnen verbeteren… Ik zal mij even (kort) verdiepen in wat Gary Sugar te bieden heeft en daarover met een blog komen (ik vrees intussen wel het ergste, maar zal mij zo onbevangen mogelijk openstellen).
Ik plaats deze opmerking alvast in dit blog, daar Gary Sugar een aan die van Maarten van Buuren verwante vergissing maakt!