Over Spinoza’s gebruik van ‘abstracte’ of ‘abstractus’ in de Ethica

In dit blog kan ik gebruik maken van mijn nieuwe aanwinst: Emilia Giancotti Boscherini, Lexicon Spinozanum A-Z (2 volumes). La Haye: Martinus Nijhoff (nu Springer), 1970

Daaruit maak ik een fotoscan van de lemma’s ‘Abstracte’ en ‘Abstractus (-a, -um)’. Dat is eenvoudig te doen, daar Spinoza de termen niet heel vaak gebruikt, zodat de lemma’s bij elkaar ca. een halve pagina omvatten.

Zo dadelijk ga ik hier nader op in. Eerst de aanleiding waarom ik de behoefte voel dit blog te maken. Dat is een discussie die elders op dit blog wordt gevoerd tussen Ed en Gary  Sugar. Het gaat mij hier uitsluitend om de bewering van Sugar: “I think substance is absolutely concrete, but its modes (such as 'Gary Sugar') are abstractions. That is, the modes of substance are not really distinct from substance or from each other, but are only modally distinct, or divided by nothing, insofar as we conceive them inadequately.”

En daarna nog een keer: “I said before that substance is absolutely concrete but its modes are abstractions, or inadequate ideas of substance.”

Ed reageerde daarop met: “Okay, I can follow you.” Maar bij mij fronsten zich de wenkbrauwen. Werd hier nog gesproken in het idioom van Spinoza? Is bij Spinoza te vinden dat modi ‘abstracties’ van de substantie zijn? Abstracties ziet Spinoza, zoals ik hierna zal laten zien, als niets of niet reële zijnden (maar als entia imaginationis).

Op twee plaatsen minstens benadrukt Spinoza uitdrukkelijk dat: “Buiten de substantie en de modi bestaat er immers niets (volgens ax. 1 en def. 3 en 5).” [1/28d] en eerder, in 1/15d lezen we: “Welnu, behalve substanties en modi is er niets (volgens ax. 1). Zonder God kan dus niets zijn of worden gedacht; QED.” Het is duidelijk dat bij Spinoza de modi reëel bestaan - een ontologisch zijn hebben (zij het in God, maar in God bestaan ze). Kun je dan in het licht van Spinoza’s filosofie zeggen dat het abstracties zijn?

Hoe gebruikt Spinoza ‘abstract’ in de Ethica?  (De andere werken laat ik hier buiten beschouwing.)

Er zijn zoals uit de fotoscan, genomen uit Lexicon Spinozanum blijkt, slechts een paar plaatsen aan te wijzen; ik loop ze hier na:

[1] In 1/15s waar het hem gaat om de ondeelbaarheid van de substantie en hoe die vaak niet begrepen wordt. Als hij toekomt aan het beantwoorden van de door hemzelf opgeworpen vraag waar onze natuurlijke neiging vandaan komt om kwantiteit te delen, wijst hij erop dat men kwantiteit op twee manieren kan denken: n.l. abstract of oppervlakkig [“abstacte scilicet sive superficialiter,”] d.w.z. zoals we ons haar voorstellen, of als een substantie, zoals alleen het verstand denkt.

Heeft Spinoza hiermee nu beweerd dat modi geen concreetheid hebben? Nee, hij heeft alleen het verschil benadrukt tussen modi (van de substantie) en “delen” (reëel van elkaar en de substantie gescheiden eenheden) die het van substantie (in zijn betekenis) niet kan geven. Hij maakt ook het onderscheid tussen: reëel, rationeel (of beter imaginair) en modaal onderscheid. Nergens blijkt uit dat hij modi als abstracties ziet i.t.t. iets concreets.

[2] In 2/45s treffen we de tweede plaats aan die aldus begint: “Hic per existentiam non intelligo durationem, hoc est existentiam, quatenus abstracte concipitur et tanquam quaedam quantitatis species.” Ik haal er de stelling bij en neem daarna het hele scholium aan.

Stelling 45: “Elk idee van een lichaam of van een actueel bestaand individueel ding sluit noodzakelijk het eeuwige en oneindige wezen van God in.”

Scholium: “Onder bestaan versta ik hier niet de duur, dat wil zeggen het bestaan abstract en als een bepaalde vorm van kwantiteit gekend; het gaat hier over de natuur van het bestaan, die aan de individuele dingen wordt toegekend omdat uit de eeuwige noodzakelijkheid van Gods aard oneindig veel op oneindig veel manieren volgt (zie stel. 16 van dl 1). Zoals gezegd, het gaat over het bestaan van de afzonderlijke dingen, voorzover zij in God zijn, want ook al wordt elk ding door een ander afzonderlijk ding aangezet om op een welbepaalde wijze te bestaan, toch volgt de kracht die elk ding in zijn bestaan doet volharden uit de eeuwige noodzakelijkheid van Gods natuur. Zie daarover de bijkomende stelling van stelling 24 van deel i.

Dit wordt in deel 3 dan de conatus, het zij en passant opgemerkt.

Heeft Spinoza hier het bestaan van individuele dingen als ‘abstract’ (niet reëel) weggezet? Nee, hij heeft de concreetheid van “hun bestaan in God” nog eens benadrukt. Dit door er nu aan toe te voegen dat hun ‘kracht om te bestaan en in hun bestaan te volharden’ van God komt. Niet alleen hun bestaan maar ook hun werken vinden zij in God, krijgen ze van God. Zoals we ook al van Stelling 1/25 weten: “God is niet alleen de bewerkende oorzaak van het bestaan van de dingen, maar ook van hun wezen” [dat is: hun kracht].

[3] De derde en vierde plaats vinden we in 2/49s, die ik toch als één plaats tel:

Atque his puto me ad tertiam etiam objectionem respondisse, nempe quod voluntas universale quid sit, quod de omnibus ideis praedicatur; quodque id tantum significat, quod omnibus ideis commune est, nempe affirmationem, cujus propterea adaequata essentia, quatenus sic abstracte concipitur, debet esse in unaquaque idea et hac ratione tantum in omnibus eadem, sed non quatenus consideratur essentiam ideae constituere; nam eatenus singulares affirmationes aeque inter se differunt ac ipsae ideae.

Ik verwijs u naar uw eigen vertaling(en) en wijs er alleen op dat Spinoza in dit derde antwoord waarin hij de claim dat er een apart wilsvermogen bestaat weerlegt, erop wijst dat je die niet mag ‘abstraheren’ uit de concrete willingen, want als je daarvan afziet houdt je niets over.

Ook hier is bepaald geen argument te vinden dat Spinoza zou vinden dat modi abstracties zijn. Integendeel: de modi (hier willingen) zijn juist uiterst concreet en hij eindigt zijn derde weerlegging met de uitdrukkelijke aanbeveling dat we algemene en bijzondere begrippen niet door elkaar moeten halen en zijnden van het denken of abstracte zaken (entia rationis, et abstracta) niet met werkelijke dingen (cum realibus) moeten verwarren. Er staat:

Quare hic apprime venit notandum, quam facile decipimur, quando universalia cum singularibus et entia rationis et abstracta cum realibus confundimus.

[4] De vierde tenslotte treffen we aan in 4/62s [en niet in het scholium van Propositio LXI, want dat heeft geen scholium. Hier betrap ik het Lexicon Spinozanum op een foutje]

unde fit, ut vera boni et mali cognitio, quam habemus, non nisi abstracta sive universalis sit, et judicium, quod de rerum ordine et causarum nexu facimus, ut determinare possimus, quid nobis in praesenti bonum aut malum sit, sit potius imaginarium quam reale

Dit is de reden dat de kennis van goed en kwaad die wij bezitten, louter abstract en [oftewel] algemeen is, en dat ons oordeel over de orde der dingen en de causale samenhang op grond waarvan wij bepalen wat voor ons nu een goed en kwaad is, veelmeer op de verbeelding stoelt dan op de werkelijkheid.

Uit deze vier plaatsen blijkt dat Spinoza in ‘abstractie’ denken ziet als ‘universeel’ of ‘algemeen’ denken  – een manier van denken die hij bepaald niet voorstaat. Hij denkt in reële en concrete dingen. Daarin is hij nominalist (hoewel dat voor zijn benadering eigenlijk niet e juiste term is.)

Kortom, modi zijn geen abstracties (die immers niet werkelijk bestaan). Modi hebben een modaal bestaan (en dat is bepaald geen vorm van abstractie).