Het is voor de praktijk van het leven beter, ja noodzakelijk, de dingen als mogelijk te beschouwen." (TTP H.4)

Victor Onrust, die wel vaker op een blog reageerde, zond mij per e-mail enige vragen, die ik ’t liefst in een blog beantwoord. De eerste en moeilijkste vraag schuif ik nog even vooruit, de tweede beantwoord ik hier. En dat doe ik door een tekst van een vroeger blog, waarin ik de kwestie behandelde, hier te herhalen.

De vraag van Victor Onrust luidt:

Een tweede punt wat mij al langer bezighoudt in relatie tot Spinoza is zijn ontkenning van het bestaan van een vrije wil. Het is mij nog niet duidelijk of Spinoza tot de deterministen of de compatibilisten gerekend moet worden. Voor mij (Dennett volgend) heeft een "wilsbesluit" te maken met per definitie onvolledige informatie over het toekomstig verloop der dingen, ook al is dat gedetermineerd. Als een mens wilsbekwaam wordt geacht dan "kan hij anders handelen dan hij gedaan heeft". In absolute zin, d.w.z. als zich onttrekkend aan de gedetermineerde afloop van de wereld bestaat er geen vrije wil. Maar voor de mens met slechts zeer beperkte kennis van die afloop wel degelijk. In het geval dat ook het standpunt van Spinoza vraag ik me af of "ontkenning van de vrije wil" niet onnodige verwarring oplevert.

Dat is precies een kwestie die Spinoza behandelt, waarbij hij kennelijk een onderscheid maakt tussen een theoretische en praktische benadering van de kwestie,

Ik herhaal hier het blog van 10-01-2012: In de praktijk doen alsof we vrij handelen:

Spinoza dacht diep na over hoe de dingen in diepste wezen beschouwd in elkaar zaten – over wat de grond van ons bestaan is. Daar hoef ik op dit weblog niet op te wijzen. Een van de thema’s waaraan juist de laatste tijd veel aandacht wordt gegeven is het feit dat Spinoza de idee dat we een vrije wil hebben beargumenteerd afwijst. Hij beschouwt dat als een illusie, een vorm van zelfbedrog. We maken ons wat wijs met te menen dat we een vrije, door niets veroorzaakte, wil hebben – dat we helemaal vrij, zonder dat we ertoe veroorzaakt/genoopt zijn, in staat zijn iets a.h.w. vanuit het niets tot stand te brengen: vanuit een volstrekt vrij wilsbesluit.

Een van de laatsten die hierover sprak is Jan Knol op de Spinozadag op 20 november 2011 in Paradiso. (Zie hier de opname en samenvatting van zijn toespraak: “Geen vrije wil, mooi zo!”). Wat ik dan mis en waarover het bij het schetsen van “Spinoza over de vrije wil” m.i. te weinig over gaat, is hoe Spinoza zelf hiermee praktisch omging. Ik heb er op dit weblog al vaker over geschreven dat het uiteraard heel nuttig en verstandig is dat we Spinoza’s leer in dezen leren kennen, maar dat we – eveneens volgens Spinoza – in de praktijk van ons leven niet onder die illusie uit kunnen. Ik hoop dat Jan Knol, mocht het ooit van een boekje bij de Wereldbibliotheek over “Spinoza en de vrije wil” komen, ook aan dit aspect aandacht zal besteden.

Spinoza bracht een leer die op diverse niveaus in praktijk te brengen is.

Ik breng in dit blog enige van die meer praktisch-georiënteerde teksten van Spinoza bijeen. Spinoza was niet alleen maar een (speculatief/rationalistisch) theoreticus, maar ook een heel praktische filosoof. Door zijn hele werk verspreid geeft hij hints en aanwijzingen over hoe we met onze theoretische kennis moeten omgaan in praktische zaken. Hij was bepaald ook minder negatief over de eerste kenvorm, de verbeelding, dan vaak wel wordt gesuggereerd. Het is met de “vrije wil” als met de zon: we weten dat de zon heel groot is, ver van ons af staat en dat wij met de aarde eromheen draaien – toch zien we hem elke dag opkomen en om de aarde heen draaien, dichtbij en klein zijn. Net zo is het met de vrije wil: die bestaat niet, maar we werken er als het ware wel mee. Zo had hij bijvoorbeeld enerzijds de opvatting dat voor degenen die het konden inzien de  ‘ware religie’ datgene is wat met zijn manier van filosoferen te bereiken is. Maar voor de gewone, dagelijkse praktijk zag hij als ‘ware religie’ het als goede burgers gehoorzaam zijn aan de wetten van de staat om zo een veilig en voor ieder zo voorspoedig mogelijk leven haalbaar te maken. Wat Spinoza stelt over het onderwerp de ‘niet vrije wil’ acht ik bekend. Hier wil ik enige passages naar voren halen, waaruit blijkt dat wij niet in staat zijn buiten de verbeelding te leven. Dat, ook al weten en beseffen wij door inzicht dat de dingen noodzakelijk zijn, in de praktijk zullen we toch moeten leven alsof ze contingent of toevallig zijn.

Zo schijft hij in de Cogitata Metafysica:

“Want als de mensen de gehele orde van de natuur helder zouden begrijpen, dan zouden ze alles even noodzakelijk vinden als datgene wat in de wiskunde wordt behandeld. Maar aangezien dit de menselijke kennis te boven gaat, daarom worden sommige dingen als mogelijk en niet als noodzakelijk beschouwd.”

Dat dit een gedachte uit de CM is die Spinoza als de zijne omarmt, kunnen we afleiden uit het feit dat we dezelfde gedachte ook terugvinden in de Tractatus theologico-politicus. Daarin schrijft hij in hoofdstuk 4, “Over de goddelijke wet,” waarin hij een zekere samenvatting van zijn metafysica geeft, aan het eind van de eerste paragraaf:

“Voeg daar nog bij dat wij de samenhangende ordening en aaneenschakeling zelf van de dingen, dat wil zeggen: hoe de dingen in werkelijkheid zijn geordend en aaneengeschakeld, volstrekt niet weten; zodoende is het voor de praktijk van het leven beter, ja noodzakelijk, de dingen als mogelijk te beschouwen." (TTP p. 155)

Vertaler Fokke Akkermans licht in een noot toe dat de menselijke situatie ons dwingt uit te gaan van vrijheid en contingentie. Ik voeg daaraan toe: ook al weten we dat het alsof-vrijheid en alsof-toeval betreft, we kunnen daar niet onderuit en moeten dus wel leven alsof we een vrije wil hebben.

Deze gedachte is ook weer te zien in de Ethica (2/31c):

“Hieruit volgt dat alle bijzondere dingen contingent en vergankelijk zijn, want van hun duur kunnen wij geen adequate kennis hebben (..) en dit is wat wij onder de contingentie en vergankelijkheid van de dingen moeten verstaan (..) want er bestaat geen andere vorm van contingentie.”

In de Correspondentie is er de volgende passage in Spinoza’s tweede brief, van 28 jan 1665, aan Willem van Blijenbergh:

“Ten aanzien van het tweede punt zeg ik met Descartes: als wij onze wil niet buiten de grenzen van ons zeer beperkte verstand zouden kunnen uitbreiden, zouden wij zeer ongelukkig zijn en nooit bij machte zelfs maar een stuk brood te eten of een stap voorwaarts te doen of ook stil te blijven staan, want alles is onzeker en vol gevaar.”

Als we met handelen zouden wachten tot we alles overzien en over a.h.w. goddelijke alkennis zouden beschikken, zou het slecht met ons aflopen. Nee, we moeten maar alvast beginnen te handelen, zonder dat we exact weten waardoor we precies handelen. *)

Deze gedachte spitst hij in de Ethica (2/49s) toe in het bekende beeld van de ezel van Buridanus. Daarover schreef ik een apart blog en ga ik hier niet verder in. Uiteraard begint de ezel alvast aan een van de (toevallige) hooischelven te eten. Zo handelen ook wij in de praktijk door dingen te overwegen, maar vervolgens knopen door te hakken en als het ware ‘vrij’ te handelen.

* * *

Dat dit onderwerp mij kennelijk hoog zit moge blijken uit eerdere blogs als

Zie blog van 1 november 2009: Doen ook spinozisten niet dagelijks alsof we een vrije wil hebben? Zie blog van 15 mei 2011: Vrije-wil-gevoel is onontkoombaar - we kunnen niet zonder de beleving een vrije wil te hebben

Blog van 18 nov. 2011: Toch zou de vrije wil bestaan?

* * *

*) Aanvullende toelichting bij citaat uit de brief aan Van Bleijenberg

Terwijl ik bezig was over Pieter Balling, kwam ik een wat pissige noot tegen van mevr. C. Louise Thijssen-Schoute die vaak enigszins kribbig op Spinoza reageerde. Wat dat betreft is het misschien maar goed dat het nooit meer gekomen is van haar voorgenomen "Nederlands Spinozisme" na haar Nederlands cartesianisme. Met Descartes had ze meer affiniteit.

Ze beweerde in C. Louise Thijssen-Schoute: Lodewijk Meyer en diens verhouding tot Descartes en Spinoza. Voordracht voor de Ver. Het Spinozahuis op 30 mei 1953 te Rijnsburg. Brill, Leiden, 1954, p. 25.

in noot 22 dat Pieter Balling met zijn vertaling van de PPC “Spinoza, die zijn hart spoedig van zijn Descartes-commentaar afgetrokken heeft, geen genoegen gedaan [heeft]. Aan het slot van een brief aan Willem van Blijenbergh schreef Spinoza 28 januari 1665: „De opere verò super Cartesium nec cogitavi, nec ulteriorem ejus gessi curam, postquam sermone Belgico prodiit: & quidem non sine ratione, quant hic recensere longum foret” (Gebhardt Spinoza opera IV Ep. XXI pag. 133 lin. 29-3 I). In deze brief aan de dorste [sic] pontgaarder, die Ballings vertaling bestudeerd had, verdedigde Spinoza de cartesiaanse opvatting, dat de menselijke wil zich wijder uitstrekt dan het menselijk verstand en bleef weigerachtig nadere inlichtingen te geven aangaande zijn oordeel over de vrije wil, hetwelk, naar hij Meyer in de voorrede had laten verklaren, niet overeenstemde met de opvatting van Descartes. Naar men weet, schreef Spinoza in zijn Ethica dat de mensen slechts wanen dat zij vrij zijn (I zesendertigste voorstelling, aanhangsel), dat enkel die mens vrij genoemd zou kunnen worden, die zich geheel door de rede liet leiden (Zedekunst IV achtenzestigste voorstelling, betoging), wat boven de macht van de mens ligt (cf. Staatkundige verhandeling tweede hooftdeel VII en VIII). Ook zien wij Spinoza in zijn Ethica de menselijke wil en het menselijk verstand aan elkaar gelijk verklaren (Zedekunst II negenenveertigste voorstelling, toegift).

In het licht van de andere citaten hoop ik te hebben laten zien dat Spinoza daar zegt wat hij werkelijk meent. Het is niet juist om hem alleen aan zijn theoretische inzichten te houden - zijn praktische mogen er ook zijn.

Tot slot: is Spinoza nu te zien als een determinist of als een compatibilist? Dit is geen kwestie van of-of: compatibilisme is nu juist de overtuiging én dat alles gedetermineerd is, dat wat volgt veroorzaakt wordt door wat voorafging, én dat wij (daar wij het geheel niet kennen) moeten handelen vanuit (als het ware) ‘vrije wil.’

Er worden vele definities gegeven van compatibilisme.*) Het komt er op neer dat compatibilisme de doctrine is dat het determinisme verenigbaar is met de vrije wil en daarmee samenhangende morele verantwoordelijkheid. Het maakt dan niet uit of het determinisme waar of onwaar is: wij moeten handelen en hebben daarbij redenen om te geloven in de vrije wil. Maar die vrije wil is niet een vermogen dat werkelijk bestaat: we moeten wel ‘doen alsof’ we die vrijheid hebben.

_______________

*) zie Yoram Stein’s blog over 5 soorten compatibilisme.