Pagina's

woensdag 28 februari 2018

Karl Jaspers over de oneindige modi bij Spinoza


De opmerking van Henk Keizer in reactie op een vorig blog – “Van het boek van Karl Jaspers herinner ik me dat hij schrijft dat er bij Spinoza geen verbinding is tussen God en de oneindige modi enerzijds en de wereld van de eindige dingen anderzijds” – deed mij op zoek gaan naar wat Jaspers daarover precies schreef. Daarbij overkwam mij nog serendipisch een aardige ontdekking, waarmee ik in een volgend blog kom.
 
In zijn deel over Spinoza in Die großen Philosophen (1957) dat door Piper in 1964 apart als boek en in 1978 in paperback is uitgegeven [en dat onder redactie van Hannah Arendt in 1966 in het Engels is vertaald], behandelt Karl Jaspers Spinoza’s Metaphysische Vision in de volgende paragrafen: a) Substanz, Attribut, Modus; b) Gott, c) Die zwei Attribute; d) Die Modi; e) Die Zeit; die Notwendigkeit; f) Sprung zwischen Gott und Welt und die Frage nach ihrer Einheit.

Ik breng hierna de § Die Modi, die vooral over de oneindige modi gaat. Het commentaar in kleinere letter dat hij eraan toevoegt zet ik hier - om 't leesbaar te houden - in grotere letter; daarin komt niet aan de orde wat Henk aangaf. Dat is te vinden in de langere § f, waaruit ik slechts een klein – maar genoeg zeggend - deel overneem.

 
d) Die Modi

Die Einzeldinge zusammen (omnia) sind die Welt. Sie sind die Modi. Wie sich für Spinoza die Welt konstituiert, von der Substanz her durch die Attribute Denken und Ausdehnung zu den Modi, ist nun näher zu sehen.
Die Einzelwesen sind endliche. Der Zusammenhang dieses Endlichen, in dem eines durch das andere ist, geht ins Endlose. Die endlichen Einzelwesen gehören dem Zusammenhang alles Endlichen an, der selbst als endlos unendlich ist. Diese Unendlichkeit ist Folge der Unendlichkeit Gottes, aber selber gegründet in einem dritten Unendlichen, den unendlichen Modi, die nicht die Unendlichkeit Gottes und nicht die Endlosigkeit der Einzeldinge sind, sondern zwischen beiden stellen. Sie heißen: der unendliche Verstand (intellectus infinitus), entsprechend dem Attribut des Denkens, Bewegung und Ruhe (motus et quies), entsprechend dem Attribut der Ausdehnung, und das Weltganze (facies totius universi). Im Weltganzen sind die Einzeldinge (res particulares). So denkt Spinoza die Folge von der Substanz als der natura naturans zur natura naturata als der Gesamtheit der Modi, und in dieser von den unendlichen Modi zu den besonderen Dingen, in denen die beiden Attribute der Substanz als Ideen und Körper zum Ausdruck kommen. auf der einen Seite geht die Folge vom Denken (der cogitatio als Attribut) zum unendlichen Verstand (als unendlichem Modus) zu den ideen als endlichen Modi des Denkens (modi cogitandi), — auf der anderen Seite vom Raum (extensio als Attribut) zu Bewegung und Ruhe (als unendlichem Modus) zu den endlichen Modi der Körper. Beides zugleich ist die Folge von der Substanz über das Weltganze unendlicher Modus: facies totius universi) zu den einzelnen Dingen, die wir je nach ihrem Aspekt als Ideen und als Körper sehen.
Das Ganze der Welt oder der Natur ist »ein einziges Individuum, dessen Teile, das heißt alle Körper, in unendlichen Weisen wechseln, ohne irgendeine Veränderung des ganzen Individuums«. Der Zusammenhang in der Natur wäre zu erkennen in der Weise, wie jeder Teil mit seinem Ganzen zusammenhängt, und in welcher Weise er mit den übrigen Teilen zusammenhängt. Aber diese Erkenntnis »ist mir unkund, weil zu ihr erforderlich wäre, die ganze Natur und alle ihre Teile zu erkennen«. Daher ist nur die Überzeugung überhaupt zu gewinnen, »daß ein jeder Teil der Natur mit seinem Ganzen übereinstimmt und mit dem übrigen zusammenhängt«. Diese Überzeugung aber gründet in der metaphysischen Vision oder im Gottes-gedanken.
Der Grundzug dieser Anschauung der Welt ist entsprechend den zwei Attributen der Substanz: Wir begreifen in der Natur nur Körper und Weisen des Denkens (modi cogitandi). Und: Alles ist Ausdehnung und Denken. Wo Denken ist, da ist Ausdehnung, und wo Ausdehnung, da ist Denken. Denken und Ausdehnung wirken nicht aufeinander, aber da beide in den Attributen der einen Substanz wurzeln, ist »die Ordnung und der Zusammenhang der Ideen derselbe wie die Ordnung und der Zusammenhang der Dinge«. Der Körper und seine Idee, die Idee und ihr Körper sind ein und dasselbe Ding, unter dem einen oder dem anderen Attribut betrachtet.
Wiederum entstehen nicht geringe Schwierigkeiten, wenn man dieses Weltbild Spinozas als Gegenstand der forschenden Erkenntnis begründen wollte. Ist Denken und Körper im Verhältnis von Denken und Gedachtem gemeint oder als eine Parallele zweier unabhängiger Ereignisfolgen? Für beides gibt es bei Spinoza Hinweise. Aber obgleich Spinoza klar die Unendlichkeit der Forschung in der Welt unterschieden hat von dem metaphysischen Grundwissen vom Sinn des Weltseins (dort die grundsätzlich bleibende Unkunde, hier die im ganzen endgültige überzeugung), sind seine Sätze nicht widerspruchslos. Insbesondere bleibt unklar; was in der Erforschung der Beziehung von Seele und Körper faktisch möglich ist und in welchem Sinn jener Parallelismus zweier von einander unabhängiger, aber koinzidierender Zusammenhänge besteht. Mit Unrecht, aber doch veranlaßt durch Sätze Spinozas, hat sich die sogenannte Theorie des psychophysischen Parallelismus in der psychologischen Forschung des 19. Jahrhunderts auf ihn berufen. In der Aneignung Spinozas ist jedenfalls das in seinen Gedanken ausgesprochene Weltbewußtsein als Moment der Vision des metaphysischen Seins zu trennen von Gedanken, deren Sinn in der forschenden Erfahrung einer Bewährung oder Widerlegung unterliegt.
* * *



Enige passages uit § f) Sprung zwischen Gott und Welt und die Frage nach ihrer Einheit
[…]
Jedes einzelne Endliche ist verursacht durch anderes Endliches, ins Endlose (durch causa transiens). Aber das Endliche im Ganzen ist verursacht durch Gott (durch causa immanens). Wenn daher alles, was ist, in Gott ist, so ist die Frage: Sind in ihm die unendlichen Attribute anders als die endlichen Einzeldinge? Sie sind gleicherweise in Gott, denn sonst wären sie gar nicht. Sie sind aber verschiedenerweise in Gott, weil die Beziehung der endlichen Einzeldinge (der Modi) zu Gott nicht nur die direkte ist, sondern die indirekte auf dem Wege über die endlichen Zusammenhänge. Das spricht Spinoza so aus: »Die Idee eines tatsächlich existierenden Einzeldings hat Gott zur Ursache, nicht sofern es unendlich ist, sondern sofern es betrachtet wird als affiziert durch eine andere Idee eines tatsächlich existierenden Einzeldings, deren Ursache Gott ebenfalls ist, sofern es durch eine andere dritte Idee affiziert ist und so fort ins Unendliche.«
Das Verhältnis der Substanz zu den Modi oder Gottes zur Welt ist die uralte, nie lösbare Frage der Metaphysiker, die doch, jeder auf seine Weise, zu meinen scheinen, sie gelöst zu haben. Warum, wenn die Gottheit in ihrer Vollendung ist, ist überhaupt die Welt?
[…]
Ausdrücklich verwirft Spinoza die Einheit von Gott und Welt als einer Substanz, deren Teile die Einzeldinge wären. Gott ist nicht Weltstoff, aus dessen Teilung die Dinge entstehen, sondern als Substanz unteilbar, während die Einzeldinge nicht Substanz, sondern nur Modi sind, teilbar, entstehend und vergehend.
Aber wie denkt dann Spinoza? Vergeblich suchen wir die präzise Fragestellung und die eindeutige Antwort bei ihm. Er spricht in Gleichnissen, die alles, was ist, als Folge des einen, der Substanz, begreifen sollen. Es gibt nicht zwei Seinsweisen, Gott und Welt, nach deren Beziehung gefragt wird, sondern das eine Sein, das sich ausdrückt, sich expliziert, notwendige Folgen hat. Alles folgt nach Spinoza in Ewig-keit so notwendig wie aus dem Begriff des Dreiecks folgt, daß die Winkelsumme zwei Rechte beträgt. Es ist aber nicht dieselbe Folge, sondern auch dies ist nur ein Gleichnis: »wie« die mathematische Folge, so ist die metaphysische Folge.
Eine erklärende Ableitung der Welt aus dem Ursprung Gottes ist unmöglich und auch von Spinoza nicht geleistet. Indem er aus der Ursprünglichkeit seines Gottinneseins denkt, ist der Inhalt seines ausgesagten Gedankens Hinführen zu diesem Ursprung.


* * *

Karl Jasper maakt dus duidelijk dat de – volgens hem – onoplosbare vraag van de metafysica naar de verhouding tussen God en de wereld, ook door Spinoza niet is opgelost: de verhouding substantie en modi blijft een vraag, die slechts met metaforen en gelijkenissen wordt benaderd. Daaronder vallen dus ook de oneindige modi... 
* * *
Toevoeging 27-11-2018 van Japanse site

 




 

22 opmerkingen:

  1. Stan,
    net omdat het onbeslisbaar is fundeert Spinoza zijn filosofie op definities en axiomas. Daarom zijn zijn axiomas de coördinaten waarbinnen gedacht moet worden.
    Spinoza beslecht de meningsverschillen axiomatisch en daarin heb je hem gewoon te volgen.
    De verhouding substantie modi blijft geen vraag maar wordt axiomatisch opgelost met de oneindige modi.
    Stan, zie jij dit zo niet?

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Nog een duidelijkere oplossing voor ‘het zo genaamde onoplosbare…’

      De paradox van het axiomatisch positioneren van de oneindige modi geeft juist een blik op de dimensie van wat niet representeerbaar is, te weten, Substantie zelf.
      De eeuwige oneindige modi zijn een uniek axiomatisch punt in Spinoza’s systeem waarbij de kloof tussen modi en Substantie verdwijnt, juist omdat in de modi’s onmogelijkheid om Substantie te representeren, Substantie adequaat is ingesloten in de modi zelve.

      Dit lijkt me Spinoza’s oplossing en niet ‘slechts’ metaforen en gelijkenissen, het is een kordaat besluit. Je zou kunnen zeggen, een beslissing in het onbeslisbare. Dat is het prachtige en unieke aan zijn filosofie.

      Verwijderen
  2. Hallo Stan,
    Afgaande op wat je hierboven aan citaten geeft (waarvoor dank), vraagt Karl Jaspers zich onder andere af: waarom openbaart zich God in vergankelijke dingen als Hij al volmaakt is? Spinoza zegt daarover: omdat het in zijn aard ligt om dat te doen. God is volmaakt zoals Hij is. In het aanhangsel van E1 zegt Spinoza: “Voor hen die vragen waarom God alle mensen niet zo geschapen heeft dat ze zich alleen door de rede laten leiden, heb ik maar één antwoord: omdat het hem niet aan grondstof ontbrak om alles uiteraard van de top tot aan de onderste treden van volmaaktheid te scheppen. Of in eigenlijke termen: omdat de wetten van zijn eigen natuur zo ruim waren dat zij voldoende waren om alles voort te brengen wat door een oneindig verstand kan worden bedacht (...)". Hieruit concludeer ik dat het begrip 'volmaaktheid' bij Spinoza geen statisch begrip is, maar een oneindig zich verwerkelijkende volmaaktheid. Bedenk daarbij dat voor Spinoza tijd, net als in de nieuwe fysica, op het diepste niveau, niet bestaat. Bij Spinoza bestaat er buiten de tijd als duur alleen maar het eeuwige nu van de gebeurtenissen.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Adèle,

      "maar een oneindig zich verwerkelijkende volmaaktheid"
      Spinoza geeft aan dat volmaakt geen kwalitatieve eigenschap is. Ook de blinde is volmaakt, net zoals de kreupele even volmaakt is als de niet kreupele.
      Er is geen 'stijgende lijn' in volmaakt zijn.
      Of bedoel je het zo niet?

      Ook vraag ik me af Adèle, waarom steeds die verwijzingen naar wetenschap? Kan jij Spinoza niet filosofisch denken? Want filosofie is gelukkig iets geheel anders dan wetenschappelijke kennis.

      Verwijderen
    2. werkelijkheid en volmaaktheid zijn voor Spinoza hetzelfde.
      En ja, een stijgende lijn in werkelijkheid/volmaaktheid erkent Spinoza:
      Quo plus realitatis aut esse unaquaeque res habet eo plura attributa ipsi competunt. [Hoe meer werkelijkheid of zijn iets, welk ook, heeft, des te meer attributen komen er aan toe. Ethica 1/6]

      Verwijderen
    3. Dan heb ik het weer slordig geformuleerd. Ik had het over kwalitatieve eigenschappen waarbij de ziende niet volmaakter is dan de blinde. Alleen de vergelijking brengt verwarde begrippen.
      "Onder werkelijkheid en volmaaktheid versta ik hetzelfde" waardoor de blinde even volmaakt is. Er is geen stijgende lijn tussen onvolmaakt en volmaakt, elke werkelijkheid is volmaakt. Het betekent dat iets ten volle gemaakt is, met andere woorden, tot datgene wat het is. En het ene kan met meer attributen insluiten, dat wel.

      Verwijderen
    4. Ja, dat geldt inderdaad ook voor de mate van werkelijkheid, in relatie tot de attributen. En ook als het gaat om de relatie realiteitsgehalte van de waarneming tot het vermogen van het lichaam (2/13s). In het aanhangsel spreekt Spinoza zelf van 'trappen van volmaaktheid' in relatie tot de ontwikkeling van de volmaaktheid van de idee, de geest.

      Bevestigingen en concrete overeenkomsten uit andere gebieden vergroten naar mijn ervaring het begrip van al die ingewikkelde paradoxen van Spinoza, en voorkomen dat de filosofie zich loszingt van de werkelijkheid. In het oude Griekenland waren fysica en filosofie niet gescheiden, maar spraken de filosofen over de phúsis, de natuur. Veel, zo niet alles, van de canonieke leer van het christendom is ontleend aan de filosofische inzichten ten tijde van de grondvesting van de katholieke kerk. Door die institutionalisering is de filosofie, theologie geworden. Spinoza heeft de filosofie weer gebracht waar ze thuishoort: op het terrein van de Natuur. Van haar kant wordt de fysica nu gedwongen haar filosofische kant te erkennen. Zelf gebruikt hij de wetenschappelijke kennis van zijn tijd ook zo mogelijk als bevestiging van zijn filosofie: in zijn voorbeelden, in zijn behandeling van de beweging van objecten, en in de notiones communis die hij bekend veronderstelde. De waarheid laat zich langs verschillende wegen kennen en is toch dezelfde.

      Verwijderen
    5. In E1, 29 stelt Spinoza dat de dingen in de wereld genoodzaakt zijn om op een bepaalde wijze te bestaan en te werken. Ze kunnen dus niet anders bestaan dan ze zijn.
      Je hebt wel gelijk dat de idee verschilt in het eerste, tweede en derde weten als verschil tussen adequate en niet adequate kennis.
      Maar het volmaaktere zit erin dat het ene voorwerp voortreffelijker is boven een andere, waardoor ook de voorstelling voortreffelijker of meer volmaaktheid heeft. Doch let erop, dat komt alleen omdat idee en voorwerp samenhangen. Een idee is slechts zo volmaakt als het voorwerp volmaakt of voortreffelijk is. Dat stelt Spinoza in dat aanhangsel maar je kan daarom geen twee ideeën onderling in volmaaktheid vergelijken en de ene volmaakter vinden dan de andere. Je moet de idee vergelijken met het voorwerp.

      Vroeger waren fysica en filosofie inderdaad niet gescheiden, maar ondertussen zijn de wegen gescheiden. De volmaakt kreupele met brilletje en computerstemmetje in zijn rolwagen (de naam ontgaat me echt even!) zegt terecht dat filosofie dood is in vergelijking met de fysische wetenschappen.
      Filosofie zie ik echt gescheiden met wetenschap omdat deze laatste geen subject verondersteld. Filosofie is denken over denken, niet denken over de wereld.

      Doch laat het geen probleem zijn dat we in het laatste verschillen.

      Verwijderen
    6. Ach... veronderstelt

      Verwijderen
    7. Adele, ik volg in mijn onderscheid trouw Bierens de Haan die dit zeer prachtig indeelt in Wereldleer en Levensleer. Dat blijft bij een filosofische lezing van Spinoza.

      Verwijderen
    8. Ja, ja, volg maar de volslagen idealist Bierens de Haan: alleen denken over denken niet over de wereld. Alsof dat voor alle filosofie geldt...
      Maar het geldt ook niet voor Bierens de Haan, voor wie Spinozisme een vorm van "wereldbeschouwing" was.

      Verwijderen
    9. Dat geldt zeker voor die Franse filosofen die ik vaak aanhaal en die Spinoza volgen. Daarom is de Haan, met wat meelezen best in te passen in hun teksten. Het is een verrijking en daarom vind ik de tekst van de Haan belangrijk. Ook voor de individuatie waarvan jij nu enkele blogs naar voor haalt. Belangrijk voor mij is de filosofische benadering en dat doet de Haan prachtig tegenover al die 'natuurdenkers'
      Ik citeer hem even: "Niet als Eénheid aanschouwt de ‘naturalist’ de wereld der verschijnselen; noch (daar hem geen Eenheid ter harte gaat) de verschijnselen der wereld als tot een Geheel vervat; de veelheid is hem niet bedoeld als verschijningsrijkdom van het ééne. Zoo hij al iets éénigs in de veelheid ontdekt, zou het wezen in 't éénig geacht oorzakelijk verband dat de toedracht van het leven der enkeldingen beheerscht."
      Toch mooi Stan dat je alles blijft lezen.

      Verwijderen
    10. Trouwens, voor de filosofie waarbij alles draait om de adequate idee is 'idea-list' geen slecht woord. (Maar dan moet je het niet zoals bij Plato lezen.)

      Verwijderen
    11. Zomaar een citaat uit de Haan:
      “Naturalisme en pantheïsme zijn verschillende methoden van verklaring eener zelfde materie, en het ligt in den aard zulker methode dat zij niet univerzeele geldigheid heeft. Zoo dit nu in de naturalistische beschrijving der wereldtoedracht in 't oog gehouden wordt dat zij is een betrekkelijke zienswijze van het subjekt, en zoo haar de juiste maat van haar betrekkelijk recht wordt toegemeten en de grenzen harer geldigheid worden aangegeven, is er geen strijd mogelijk met de andere zienswijze van het subjekt over de wereld die pantheïsme heet. Men behoort dan het onderscheid der zienswijzen in den aard van het subjekt gegrond te achten en wende geen poging aan om een indentiteit beider te bewijzen buiten de eenheid van het subjekt om.”

      Enerzijds een zienswijze van het subject vanuit de naturalistische beschrijving, die een betrekkelijke zienswijze is met haar grenzen der geldigheid.
      Anderzijds een zienswijze van het subject over de wereld die pantheïsme heet (ongelukkig genoemd maar kom).
      Beide subjecten bestaan en zijn paradoxaal één.
      (Jacques Lacan zal deze omschrijven als enerzijds het subject van de énonciation, en anderzijds het subject van de énonce. Alain Badiou zal deze omschrijven als enerzijds het subject van lichamen en taal, en anderzijds het subject van het Waarheidslichaam. Markus Gabriel zal spreken van enerzijds objectgebieden en anderzijds zinvelden.
      Dit slechts terzijde doch wel belangrijk voor wie het interesseert.)

      En nu het onderscheidende kenmerk van filosofie als verschil met een ander denken:
      “Uit eigen aanleg des denkens genoodzaakt tot tweeërlei beschouwingswijs, moet de mensch door ontleding van dezen aanleg zelf de juiste verhouding zijner beide beschouwingen leeren zien.”
      Deze ‘juiste verhouding leeren zien’ van beide subjecten doet geen enkele wetenschap, alleen de moderne filosofie.

      Verwijderen
  3. Dat als onmiddellijke oneindige modus van het attribuut uitgebreidheid alleen beweging genoemd wordt, wordt bevestigd door de nieuwe fysica die over de allereerste, primitieve, atomen ook alleen kan constaren dat ze traag bewegen.

    De moderne kosmologie erkent in haar wiskundige berekeningen als zodanig die ontzagwekkende macht die wij alleen kunnen kennen als substantie, en die nog steeds voor een versnelde uitbreiding van de kosmos zorgt.

    De relatie tussen substantie en modi is inmiddels een stuk duidelijker geworden in enerzijds de inzichten in het ontstaan van het universum en alle dingen na de Oerknal, en anderzijds in de onlosmakelijke verbondenheid van alles met alles; van dat wat ten grondslag ligt aan de kern van een atoom. Dit sluit aan bij: “Omdat we al vonden dat er een eindeloos en perfect Wezen moet zijn waaronder slechts zo’n wezen verstaan kan worden waaraan alles in allen toegekend moet worden.” (KV.1.2.17.1) In de Ethica is dit neergelegd in de stellingen E1/15 en E118.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Uit de overkomsten die ik hier geef, blijken ook duidelijk de grenzen van de nieuwste wetenschappelijke inzichten: ook de wetenschap geeft geen verklaring voor het waarom van dit alles, maar constateert alleen. Zoals ook Spinoza alleen constateert. Het enige wat je ervan kunt zeggen is dat er blijkbaar sprake is van een vervolmakingsproces van bestanddelen (“grondstof”) door het ontwikkelen van de intuïtie: “ … Gods eeuwige wijsheid die zich in alle dingen en het meest in de menselijke geest, en het allermeest in de geest van Jezus Christus gemanifesteerd heeft. Want zonder deze wijsheid kan niemand tot de staat van zaligheid geraken, daar alleen zij ons leert wat waar en onwaar is, wat goed is en wat kwaad is.” (Ep/73.4)

    De inzichten van Spinoza gaan daarnaast veel verder dan die van de nieuwste wetenschappelijke kennis. Ik denk daarbij aan de getrapte expressie van het absolute door middel van de idee en de idee-van-de-idee; de macht van de het denken; en het voortbestaan na de dood. Mogen deze inzichten de wetenschap tot verdere resultaten inspireren!

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Ed,
    Met het oog op je verwijzing in een vorig blog naar de lezing “Individu en collectief bij Spinoza” die Piet Steenbakkers op 22 november 2015 op de Spinoza-dag in Amsterdam gaf, én met je verwijzingen hierboven naar Bierens de Haan, vind je het misschien aardig mijn blog van 27-12-2015 te lezen: "Dat het conatus-begrip Spinoza’s individuatie-principe aangaf, had J. D. Bierens de Haan al gezien."

    http://blog.despinoza.nl/log/dat-het-conatus-begrip-spinozas-individuatie-principe-aangaf-had-j-d-bierens-de-haan-al-gezien.html

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Bedankt. Ik las in een ander blog van 11-2-2009 'de Haan Weg naar Spinoza' dat de Haan Spinoza minder statisch maakt via Hegel. Dat ligt in de lijn van Badiou want het is de vraag of wij nog zo'n gesloten wereldbeeld van Spinoza gewoon kunnen beamen.
      Bij het zien van je blog herinner ik me het vroeger reeds gelezen te hebben.

      Verwijderen
  6. “Een stijgende lijn in werkelijkheid/volmaaktheid erkent Spinoza:
    Hoe meer werkelijkheid of zijn iets, welk ook, heeft, des te meer attributen komen er aan toe. Ethica 1/6.”
    Des te meer attributen geldt toch alleen zuiver in bestaan, niet in aantal of kwaliteit? Een oneindig aantal attibuten… is geen stijgende lijn in kwaliteit. Zelfs niet in aantal want dit alles geldt ‘buiten ruimte en tijd’.
    Volmaakt of onvolmaakt zijn verwarde modes van denken die ontstaan in het vergelijken.

    Zelfs verbonden met E2,7 geeft de orde van het ene geen kwaliteit aan de orde van het andere. Uit het ene vloeit in oorzakelijk verband het andere voort. Toch?

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Ed, jij bent het die de notie 'kwaliteit' inbrengt bij 'perfectie' terwijl voor Spinoza realiteit en perfectie hetzelfde zijn (zonder enige kwalificerende notie). Maar Spinoza heeft het wel over het hebben van "meer werkelijkheid of zijn". Niet over, zoals jij formuleert: "geen stijgende lijn in kwaliteit." Vergeet die 'kwaliteit'.

    Je laatste zin slaat helemaal nergens op. Waarom die erbij moest? Daar ga ik dus niet op in.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Kwaliteit kwam erbij omdat ik aan Adèle vroeg of kwaliteit in haar 'verwerkelijkende volmaaktheid' zat. Omdat zij spreekt van 'trappen van volmaaktheid' in relatie tot de ontwikkeling van de volmaaktheid van de idee, de geest.
      Het leek mij alsof de geest naar steeds grotere kwaliteit gaat. Vandaar mijn bedenking over kwaliteit.
      Mijn laatste zin geeft aan dat er in E2,7 ook geen kwaliteit verhouding zit in die orde van verband. Dit alles nog steeds met een eventueel kwaliteitsbegrip bij Adèle. Daarom moest die erbij, meer is het niet.

      Verwijderen
    2. Ik wou juist benadrukken dat in het causale denken van Spinoza dat subjectloos is geen kwaliteit zit.
      Of conatus zou als subject kwaliteit brengen, misschien.

      Verwijderen