Spinoza vijfde evangelist of toch minstens “een Christelijck philosoph”?

“Spinoza sei euch immer der heilige Christ.”  
[Johann Gottfried Herder in gedichtje aan Johann Wolfgang von Goethe en Charlotte von Stein  *)]

 “Het is niet in het minst noodzakelijk voor het heil [bedoeld is: voor een gelukkig leven] om Christus naar het vlees te kennen; maar met betrekking tot de zogenaamde eeuwige zoon van God (de aeterno Dei filio), dat wil zeggen Gods eeuwige wijsheid, die zich manifesteert in alle dingen, en het meest in de menselijke geest en het allermeest in Jezus Christus, ligt de zaak heel anders. Want zonder deze kan geen mens de staat van gelukzaligheid bereiken, daar niets anders hem kan leren wat waar of vals, goed of kwaad is.
[Spinoza in Brief 73, aan Oldenburg] 

Nadat Willem van Bleijenberg Spinoza in brief 20 liet weten: “tracht ick een Christelijck philosoph te sijn” ging het met die briefwisseling als het ware ‘bergafwaarts.’ Spinoza zag zichzelf bepaald niet als christelijk filosoof, althans zeker niet zoals Van Bleijenberg er meende een te zijn. Maar inderdaad heeft Spinoza op een aantal plaatsen, vooral in de TTP en Brieven maar ook in de KV en zelfs in de Ethica [in 4/68s, waar hij het heeft over “spiritu[s] Christi, hoc est Dei idea”] geschreven over wat hij over Christus dacht (nooit Jezus op precies die boven geciteerde Brief 73 aan Oldenburg na, waarin Spinoza 2x aan Christus de naam Jezus toevoegt: in Christo Jesu en per Jesum Christum).

Hieraan heb ik in vele blogs aandacht gegeven. Onderaan geef ik de links naar al deze blogs. Mijn eigen inschatting over hoe ik Spinoza’s schrijven over Christus lees, gaf ik al in een vroeg blog, n.l. dat van 22-10-2008: “Voor mijn gevoel heeft Spinoza zijn christelijke vriendenkring de dienst willen bewijzen om zich ook intensief bezig te houden met 'hun' Christus.”

Deze benadering komt in de buurt van de gegevens die Henri Krop (en Wiep van Bunge) [cf. dit blog] en Frank Mertens [cf. dit blog] aandroegen over hoe de kring rond Spinoza bezig was met het uitzuiveren van het christendom – het te ontdoen van mythische aanslibsels. Spinoza droeg daar het zijne toe bij en gaf zijn visie op de betekenis van Christus, waarbij hij in de TTP o.a. het verschil met Mozes benadrukte.

Charlie Huenemann, Spinoza’s Radical Theology: The Metaphysics Of The Infinite [Cambridge Univrsity Press, 2013] schrijft op blz. 18 en 19 over Spinoza’s behandeling van de kwestie hoe Moses God ontmoet kan hebben, zij het dan niet van “aangezicht tot aangezicht”, maar wel Gods stem kan hebben gehoord? In contrast daarmee zou Spinoza Christus in die hoofdstukken in de TTP ingevoerd hebben – een interessante hypothese [cf. rechtstreeks te lezen bij books.google].

Maar anderen zien dit heel anders – nemen wat Spinoza over Christus schrijft heel vergaand.

Zo liet de overleden dominee en Spinoza-student Jan Knol in zijn boekje Spinoza uit zijn gelijkenissen en voorbeelden (2007), Spinoza en Jezus een gesprek voeren, en gaf daarbij als zijn mening dat Jezus en Spinoza wat hun leven en denken aangaat "frappant op elkaar lijken en beiden vol van Gods Geest zijn."

Hoe ik Jo van Cauter, die tegenwoordig als docent verbonden is aan het Instituut Politieke Wetenschap van de Universiteit Leiden [cf.], wat dit onderwerp aangaat precies moet inschatten, vind ik moeilijker te beoordelen. Feit is dat hij zoals uit zijn CV blijkt veel over Spinoza en Christus schreef en dat hij zijn proefschrift in 2016 aan de Universiteit van Gent de titel meegaf Spinoza on History, Christ, and Lights Untameable [PDF]

Zijn abstract: In this dissertation, I provide an assessment of piety, religious prophecy and morality more generally in Spinoza’s thought through a careful examination of themes and topics that have remained controversial, or at least underexplored, in Spinoza studies. Specifically, it discusses how Spinoza’s Christology provides a unique angle for approaching his moral and theological-political thinking, and incorporates a study of neglected ‘English’ influences and debates, most notably Baconianism and Quakerism. Opposed to recent readings that turn Spinoza into a purely secular thinker, I argue that religion and religious themes have a central role in Spinoza’s political philosophy. I argue that this feature of Spinoza’s philosophy is relevant today with the resurgence of religion in contemporary politics.

En passant gezegd: zijn lezing die hij in december 2015 in Amsterdam voor de Ver. Het Spinozahuis hield over “Spinoza over openbaring, quakers en innerlijk licht’ [cf. blog], is nooit in de reeks Mededelingen in druk verschenen. Dat terzijde.

Iemand die wat Spinoza over Christus schrijft uiterst serieus neemt en graag diepgaand behandelt is Aldo Di Giovanni. Maar hij gaat m.i. te ver met het claimen van Spinoza voor zijn vorm van christendom.

Aldo Di Giovanni beschreef al meermalen uitgebreid vanuit hoe hij Spinoza leest: “Spinoza as a Christian thinker” en “Spinoza’s Christian thinking”. In de blogs van 12-08-2014 en van 14-05-2015 had ik al eens op boekjes van hem gewezen. Nu stuurde hij me onlangs een artikel toe, waarover hij graag mijn mening wil vernemen. Het gaat om het artikel dat hij ook op internet plaatste, samen met nóg een uitvoeriger artikel:

• Aldo Di Giovanni, Spinoza's Lament in the Wilderness. Charleston, USA: Createspace, 2018 – 28 pp) [PhilPapers, aldaar te downloaden als DOCX]

Abstract: Pressured by the accelerating advancement of critical thinking, including the sciences, Christian theologies founded on Imagination-knowledge such as words, images and historical accounts, acquired through the body’s interaction with other bodies are faltering. There is a sustainable alternative in Christian theologies founded on Intellect-knowledge acquired through the mind’s interaction with ideas inherent in the mind, namely Inner Light. The latter is direct and immediate knowledge intuited in our actual union with God, by means of which our mind knows God, knows itself in God and knows itself distinctly and specifically as determined by the idea of God or the spirit or idea of Christ, reconciled to the mind of Christ, when the individual mind produces itself to be like the mind of Christ. This paper considers Spinoza's critique of superstitious Imagination-knowledge based Christian thinking in light of Spinoza's Intellect-knowledge based Christian thinking. Not distinguishing between these two kinds of knowledge of Christian thinking has confused Spinoza enthusiasts and detractors. Distinguishing those two kinds of knowledge of Christian religion exposes Spinoza's efforts to present a well-grounded Intellect-knowledge based Christology and Religion. The point is made that Spinoza’s approach to biblical interpretation and understanding involved more than historical and textual criticism. It requires the application of the intellect of the mind of Christ to ‘thresh’ out the wheat from the chafe, the Truth from the confusion and error. After considering Spinoza’s lament of the largely abandoned “old Religion” found at the opening of Spinoza’s Tractatus Theologico-Politicus, the paper suggests why this perspective on Spinoza’s Christian writings and thinking has been neglected or rather mis-construed. Using Spinoza’s triangle illustration, the paper speaks to the crucial difference between Imagination-knowledge and Intellect-knowledge in regards to Spinoza’s Christology and Christian praxis.

• Aldo Di Giovanni, Spinoza's Christian Writings and Thinking. Charleston, USA: Createspace, 2018 – 58 pp [cf. PhilPapers – aldaar als DOCX te downloaden]

Abstract: The assembling and study of a Corpus of Spinoza’s Christian writing and thinking produces a paradigmatic shift in understanding Spinoza’s life’s purpose, and the intended purpose of his life’s work. This booklet is an exegesis of some specific critical texts from Spinoza’s works that reference: the spirit of Christ, Christ according to the spirit, the mind of Christ, Christ, and rebirth or second birth. The texts are quoted in the main body of the article. Comments and other references are footnoted. The booklet is meant for study more so than for reading, therefore a copy of the texts without the comment is included.

Vanuit een Leger des Heils-achtige achtergrond en affiniteit, heeft hij sterk de neiging Spinoza voor zijn christelijke karretje te spannen [zie in dit blog, waarin ik aanhaal wat hij over zijn achtergrond vertelt]. De passages over Chistus en i.h.a. religie die hij uit Spinoza’s teksten verzamelt en bijeenbrengt vormen een boeiend geheel, maar zijn interpretatie is net ietsje té…. Hij maakt van wat Spinoza schrijft over Christus een “Corpus of Spinoza’s Christian writing and thinking.” Het is erg veel wat Aldo Di Giovanni over wat Spinoza over Christus zegt – met heel veel herhaling – deze lezer wordt er moe van.
Maar opmerkelijk vind ik het, dat ik in al deze teksten niets heb kunnen vinden over hetgeen Spinoza in Brief 78 aan Oldenburg schrijft. In de appendix bij Spinoza's Christian Writings and Thinking, waarin alle besproken teksten nog eens opgesomd worden, komt brief 78 niet voor met (in vertaling van Shirley):

The passion, death and burial of Christ I accept literally, but his resurrection I understand in an allegorical sense. I do indeed admit that this is related by the Evangelists with such detail that we cannot deny that the Evangelists themselves believed that the body of Christ rose again and ascended to heaven to sit at God's right hand, and that this could also have been seen by unbelievers if they had been present at the places where Christ appeared to the disciples. Nevertheless, without injury to the teaching of the Gospel, they could have been deceived, as was the case with other prophets, examples of which I gave in my last letter. But Paul, to whom Christ also appeared later, rejoices that he knows Christ not after the flesh, but after the spirit.

Dat kan niet toevallig zijn.
Als ik dan vervolgens alleen al naar de titel van dit boekje kijk, hoef ik de inhoud niet te lezen om te zien hoe Di Giovanni Spinoza meetrekt in een gedachtestroom die de zijne niet is: Spinoza en zondeval? Spinoza over “onze gevallen natuur”? Nee nee… Ik laat het hier verder bij.

Cf. verder

Paul Juffermans, “Het raadsel van Spinoza's christologie.” In: Bijdragen Tijdschrift voor filosofie en theologie, 68 (4) [2007]: 375-398. [cf. & PhilPapers ]

Abstract: In this article I discuss two questions with relation to Spinoza’s Christology. The first question is: how can we bring Spinoza’s thesis of the separation of theology (faith) and philosophy (reason) in agreement with his understanding of Christ as a philosophical figure in a book of revelation, the Bible? The second question is: how must we interpret Spinoza’s faith in Christ as a person, who has adequately understood the central message of prophetic revelation, a message of salvation through good works?
The first question is discussed by means of a comparison between Maimonides’ prophetology in The Guide of the Perplexed on the one hand and Spinoza’s prophetology and christology in the Theological Political Treatise on the other hand. I show that Spinoza’s figure of Christ has the same kinds of knowledge as Maimonides’ prophet. A difference between Spinoza’s Christ and Maimonides’ prophet is that the first has no political ambitions while the last is – especially in the person of Mozes – evidently a political figure. The second question is discussed by an investigation of Spinoza’s conception of the subject of incarnation in his correspondence with Henry Oldenburg. It is argued that Spinoza understands incarnation as an expression of God’s wisdom in all things. Incarnation is not an exclusive but an all including principle of divine production of and manifestation in different modes of being. Nevertheless, we can distinguish hierarchies of modes of being. In this respect God’s wisdom is more incarnated in human beings than in non-human modes of being, and among human beings it is most incarnated in Christ. However, the question how Christ as a human being can understand adequately the message of revelation, which cannot be cleared up by philosophical reason, remains unanswered. In the concluding remarks it is argued that Spinoza with his christology tried to build a bridge to the enlightened parts of the christian communities of his time. Moreover, this christology functions for himself as a guarantee that the sphere of revelation and faith is ultimately included in the intuitive knowlegde sub specie aeternitatis. So the thesis of separation of faith and reason can only be understood as provisional.

Cf. ook blog van 26-11-2011: “Paul Juffermans schreef goed boekdeel over Spinoza's 'theorie van het waangeloof' - een pleidooi voor heruitgave.”

Yitzhak Y. Melamed, “’Christus Secundum Spiritum’: Spinoza, Jesus, and the Infinite Intellect”. In: Neta Stahl (ed.), The Jewish Jesus. Routledge, 2012

__________________

Blogs over Spinoza & Christus – vooral Spinoza over Christus

*) Cf. blog van 07-01-2009 "Spinoza-gedichtje van Johann Gottfried Herder (1744 - 1803)"
In blog van 17-10-2008 foutief toegeschreven aan "Charlotte von Stein (1742-1827) ziet dichtend Spinoza als Christus."

22-10-2008: De Jezus van Paul Verhoeven en de Christus van Spinoza [Waarin ik als mijn mening geef: Spinoza heeft zich, m.n. in de TTP, behoorlijk veel over Christus uitgelaten ('Jezus' noemt hij hem nooit). Voor mijn gevoel heeft Spinoza zijn christelijke vriendenkring de dienst willen bewijzen om zich ook intensief bezig te houden met 'hun' Christus.]

26-11-2009: Door Spinoza tot Jezus? [n.a.v. George Santayana, “God in de mens. De christusidee in de evangeliën” (2007), vertaald en ingeleid door Paul Juffermans.]

12-07-2012: Spinoza en Jezus [over recente literatuur over deze beiden - met uitgebreide discussie in de reacties]

28-03-2013: Een Witte Donderdag-besteding [over Dra C. Roelofsz, De beteekenis van Christus voor Spinoza [J. Ploegsma, Zeist, 1938].

29-03-2013: De betekenis van Christus voor Spinoza [over 't boekje van Dra C. Roelofsz, De beteekenis van Christus voor Spinoza [J. Ploegsma, Zeist, 1938]

15-11-2013 Jo Van Cauter nog eens over Spinoza's Christus-beeld

12-08-2014: Weer boekje over Christus in het werk van Spinoza [over Aldo Di Giovanni, SPINOZA Chemistry, Christ & Salvation. CreateSpace Independent Publishing Platform (May 15, 2014) - 92 pages]

14-05-2015: Wat moet een Spinozist met 'Hemelvaart'? [over Aldo Di Giovanni, The Mind of Christ. the Making of Personal Holiness - John, Paul and Spinoza. CreateSpace Publishing, april 2015 – 90 pp]

11-08-2015: Muhammad Iqbal (1877 - 1938) over Christus en Spinoza

12-01-2016: Spinoza's betekenis voor de studie naar de historische Jezus