Paul Juffermans biedt een nuttige samenvatting van de TTP - #spinoza

Hier wil ik mijn leeservaring kwijt van het werkje van

Paul Juffermans, Spinoza’s dubbele deconstructie in het Theologisch-Politiek Traktaat. Mededelingen vanwege Het Spinozahuis #112, 2018 - 37 pp.

Net als het boekje van Henri Krop, waarover ik in het blog van 21 mei 2018 schreef, lijkt ook dat van Paul Juffermans vooral geschreven als achtergronddocument bij de komende zomercursus van de VHS. Daarop zal Paul Juffermans het hebben over:

Spinoza's godsdienstfilosofie tegen de achtergrond van de Verlichting.
Spinoza's denken over religie kent vele aspecten. Enerzijds is daar het aspect van de godsdienstkritiek, waarbij de religie wordt beschouwd als superstitie met kenmerken als onverdraagzaamheid en absolute waarheidsclaims. Hij spreekt dan van ijdele religie. Anderzijds ziet Spinoza in de religie ook waardevolle aspecten, met name als zij aanzet tot een moreel handelen van naastenliefde en gerechtigheid. In dit geval spreekt hij van waarachtige of universele religie. Vervolgens heeft Spinoza ook een eigen opvatting ontwikkeld over de verhouding tussen filosofie en wetenschap aan de ene kant en religie aan de andere kant. Hoe ziet deze opvatting eruit? Men kan Spinoza's beschouwingen over het fenomeen religie veelzijdig en genuanceerd noemen. In hoeverre komen deze beschouwingen overeen met of verschillen zij van die van andere Verlichtingsdenkers? Neemt Spinoza's godsdienstfilosofie een speciale plaats in binnen het gehele palet van denkbeelden over religie in het tijdvak van de Verlichting en zo ja, hoe zou men deze eigen plaats kunnen omschrijven? En wat te denken over Spinoza's filosofie zelf, zoals uiteengezet in de Ethica? Moet men hem karakteriseren als een atheïst, een pantheist, een deist of als een goddronken mens, zoals de Duitse romanticus Novalis deed? In onze bijdrage zullen we trachten op al deze vragen in te gaan. [cf. VHS]

Deze Mededelingen is vooral een gedegen globale samenvatting van de hoofdlijnen van de TTP: welk doel Spinoza ermee had (zoals kort uitgedrukt in de ondertitel) en hoe hij dat heel systematisch aanpakt.

Als een voordeel beschouw ik het dat Juffermans anders dan hoe anderen het soms aanpakken, de eenheid van de TTP benadrukt en geen cesuur ziet tussen het theologische (de eerste 15 hoofdstukken) en het politieke deel (de laatste 5 hoofdstukken). Met gebruikmaking van een moderne term als ‘deconstructie’ behandelt hij de ‘dubbele deconstructie’ van de TTP: eerst het onderscheid tussen theologie en filosofie, waarin hij de eeuwenoude pretentie op waarheidskennis van de theologie deconstrueert en hun het domein van de vroomheid toewijst; en vervolgens de machtsaanspraken van theologen in het politieke domein ontmantelt.

Juffermans levert een gedegen werkstuk waarin uiteraard allerlei details en nuances wegallen. Van twee vind ik dat jammer. Binnen de eerste deconstructie beschrijft hij hoe Spinoza’s scheidingsthese een buitengewoon ingenieuze en paradoxale inhoud heeft: Spinoza brengt wel een scheiding aan tussen filosofie en theologie, tussen het domein van waarheid en dat van vroomheid – ofwel tussen dat van het verstand en dat van de verbeelding; het paradoxale schuilt er volgens hem dan in dat Spinoza vanuit de filosofie toch iets over het domein van de verbeelding (van de Bijbel) gaat zeggen – de inadequaatheid van die ‘kennis’ aangeeft. Juffermans vindt dan dat Spinoza aldus de grens van de rede die hijzelf aanbrengt, overschrijdt (p. 13), maar dat ben ik niet met hem eens. Spinoza zegt in H 1, § 26 uitdrukkelijk dat hij niet weet volgens welke wetten van de natuur de profeten aan hun leerstellingen komen – om de oorzaken daarvan bekommert hij zich niet. En hij eindigt H. 15 met het erkennen van het grote nut en de noodzakelijkheid van de Heilige Schrift of de openbaring. “Want aangezien wij niet met het natuurlijk licht kunnen begrijpen dat eenvoudige gehoorzaamheid de weg naar het behoud is, maar alleen de openbaring leert dat dit geschiedt door de bijzondere genade Gods, die wij net door de rede kunnen verkrijgen, volgt hieruit dat de Schrift de stervelingen een zeer grote troost heeft geschonken.” Daarover, over die nuancering heeft Juffermans het niet.

Uit de tweede deconstructie, die van het politieke deel, vind ik jammer dat hij bij Spinoza leest: “een algehele overdracht van recht en macht van de enkeling en de menigte naar de overheid.” (p. 31). Daarna schrijft hij wel dat de enkeling en de menigte hun natuurlijk recht en dus iets van hun natuurlijke macht behouden. Maar zo komt onvoldoende uit de verf dat het bijzondere van Spinoza (i.t.t Hobbes) nu juist is dat er géén algehele machtsoverdracht plaats heeft, maar dat Spinoza het onderscheid maakt tussen handelen/gedragingen en denken/oordelen. De macht om vrij te denken en te oordelen geven mensen nooit uit handen, alleen hun macht en vrijheid om te handelen. Dit onderscheid – en dit bijzondere van Spinoza – komt bij Juffermans dus niet aan de orde.

Mooi vind ik hoe Juffermans Spinoza’s “omdoping” van van origine theologisch-historische concepten schetst: zoals: goddelijke wet, het woord van God, goddelijk recht en het rijk Gods. Aan de laatste, het regnum Dei, wijdt hij nog eens een hele paragraaf. Juffermans geeft een wat zwakke betekenis aan de libertas philosophandi, alsof het Spinoza vooral om de vrije meningsuiting van alle burgers zou gaan. Die staat hij wel voor, omdat daarin de basis ligt voor elk vrij onderzoek en vrijheid van filosoferen en wetenschap bedrijven en dat is waar het hem vooral om gaat (hij hoopte immers met zijn TTP de weg vrij te maken voor zijn Ethica).

Tot slot nog deze kanttekening: Juffermans neemt verwijzingen naar en citaten uit de TP erbij, waardoor de indruk ontstaat dat Spinoza één coherente en standvastige politieke filosofie had, waarbinnen geen ontwikkeling te zien zou zijn. Nu gaat het Juffermans meer om Spinoza’s godsdienstfilosofie dan om diens politieke filosofie, dus die laatste komt minder uit de verf.

Al met al vind ik het een gedegen en waardevolle overzichtelijke schets van wat Spinoza voorstond met zijn Theologisch-Politiek Traktaat.