Rudolf Boehm en Beethovens laatste muziek “Muss es sein? Es muss sein! Es muss sein!” Zou er Spinozistische blije overgave aan een deterministisch inzicht in zitten? - #spinoza

In vervolg op het vorige blog, “Recente teksten over Spinoza van professor filosofie Sonja Lavaert,” ga ik hier nog even door n.a.v. het boek over de filosofie van Rudolf Boehm van

• Paul Willemarck (ed.) Wat moet? En wat is nodig? Over de filosofie van Rudolf Boehm. Reeks: Sociale Wetenschappen Kruispunten, #6, Antwerpen/Apeldoorn: Garant, 2018. [cf. maklu.be].

Uit het “Woord vooraf” van Paul Willemarck blijkt dat, toen gezocht werd naar een titel voor dit boek over zijn filosofie, Rudolf Boehm voorstelde te verwijzen naar de woorden die Beethoven aan het laatste deel van zijn laatste compositie toevoegde.

Het laatste, IVe deel, van Ludwig van Beethoven's 16e en laatste strijkkwartet opus 135 in F gr.t., het laatste complete werk dat hij in maart 1827 - een paar maanden voor zijn dood - componeerde, heeft als titel "Der schwer gefasste Entschluss," en begint 'Grave' met de diepe vraag “Muss es sein?" om snel over te gaan in het vreugdevolle en bevestigende 'Allegro' “Es muss sein! Es muss sein!”

 Deze aanduidingen worden als enigmatisch gezien en er zijn dan ook al heel wat verklaringen voor gegeven - van diep filosofische tot meer alledaags banale [er is op internet e.e.a. over te vinden.]. De inmiddels 90-jarige Rudolf Boehm leest er blijkbaar een diep-filosofische uitroep in.
Ik citeer de betreffende passage uit dat “Woord vooraf” [cf.].

Bij de voorbereiding van dit boek rees de vraag welke titel het zou krijgen. Boehms stelde voor Wat moet zijn? En hij verwees daarbij naar de laatste beweging van het zestiende strijkkwartet van Beethoven waar deze vraag in muziek werd gezet.4 Wat kan het betekenen dat iemand die zijn leven lang bemoeid is om op deze vraag filosofisch te antwoorden tenslotte te rade gaat bij een toondichter? Wat is er in de vorm van de muziek dat Boehm naar een laatste antwoord wenkt? Wellicht is iets van een antwoord te vinden in zijn beschouwing over de muziek in Schets van een Poietica (2004, 2006). Hij noemt er de kunst van de muziek het plaatsen van toon en ritme. De noodzakelijkheid van zo’n gestemdheid is de eigenlijke vinding van de muziek.

Volgens Boehm schommelt ze tussen een kennisname van de werkelijkheid en de verzuchting deze werkelijkheid alsnog te veranderen. Maar de muziek zou ons bovendien terugvoeren naar ‘ons levensgevoel zelf’. Hierover zegt Boehm het volgende: de muziek is ‘de enige kunst die geen andere kunst meer vooronderstelt’.

In welke zin zou de muziek dan een bijzonder antwoord kunnen geven op de vraag ‘wat moet zijn?’ Wellicht is het antwoord te zoeken in de gestemdheid, en meer bepaald in de grondstemming die naar ons ‘eigenste kunnen-zijn’ (Heidegger) verwijst. Volgens Heidegger is onze eigenste mogelijkheid ons in een stemming gegeven. Wanneer Boehm stelt dat de muziek het levensgevoel zelf bewerkt dan duidt hij op een gevoeligheid die ons altijd al opent voor een ander zijnde. Wellicht is het dit ‘voor ons’ van de gevoeligheid dat steeds weer vanuit onszelf zich aan onszelf opdringt. Het is de grondslag van de fenomenologie waaraan Boehm zijn leven lang heeft gewerkt.

Hiermee heb ik een aanleiding om een uitvoering van dit strijkkwartet nr 16 op 135 in F. gr. Hier binnen te halen. Er zijn er vele naar Youtube geüpload - b.v. de fraaie studio-opname van het Alban Berg Quartett uit 1981 (dus zonder publiek);  ik neem hier echter een latere opname van een live uitvoering van het Alban Berg Quartett.

00:00 -   I. Allegretto
07:08 -  II. Vivace [Scherzo]
11:22 - III. Lento assai e cantante tranquillo
19:55 - IV. Grave ma non troppo tratto - Allegro ("Der schwer gefasste Entschluss")
 
Beethoven heeft waarschijnlijk nooit van Spinoza gehoord en de Ethica al helemaal niet gelezen. Maar dat is geen voorwaarde om in de loop van een leven het inzicht op te doen dat “de dingen moeten zijn zoals ze zijn.” Het inzicht “Es muss sein! Es muss sein!” is wat mij betreft een Spinozistisch inzicht. Dat drukt voor mij deze muziek uit.