Boek in de maak: “Het positieve nee. Spinoza voor de 21ste eeuw” -#Spinoza

Dr. Jos Scheren e-mailde mij van de week dat hij samen met Wijnand Duyvendak een boek heeft geschreven dat ze op de markt willen brengen:

Wijnand Duyvendak en Jos Scheren, Het positieve nee. Spinoza voor de 21ste eeuw

De auteurs zijn nog met een uitgever in onderhandeling, maar hopen dat het boek zo mogelijk nog in 2018 zal verschijnen. Hieronder breng ik op zijn verzoek alvast de inleiding van het boek in statu nascendi (wellicht, straks).

Ik had eerder al eens blogs over dr. Jos Scheren

Blog van 19-04-2011: “Een HOVO-syllabus over Spinoza’s filosofie.”

Blog van 19-04-2015: “Dr. Jos Scheren bereidt publicaties over Spinoza voor.”

Ik verwijs niet naar blogs waarin ik cursussen die hij gaf vermeldde, zoals hij vanaf maandag 8 oktober 2018 tot maandag 12 november weer een cursus zal verzorgen voor de Amsterdam Cultuur-Historische Vereniging, over: Spinoza, De Theologisch-Politieke Verhandeling. [Cf.]

Zie Scherens pagina bij LinkedIn

Waarom dit boek?

Vanwaar toch de enorme populariteit van Spinoza, die hausse aan  publicaties over hem, de talrijke Spinoza-cursussen en -conferenties ? Natuurlijk, hij staat bekend als een groot denker, maar daar zijn er meer van. Toch zijn die lang niet zo geliefd in de 21^ste eeuw als Spinoza dat is. Is het omdat het om een Nederlandse denker gaat? Daar is in ieder geval een duidelijk antwoord op te geven: Nee, hij is minstens zo populair in de Angelsaksische wereld als in Frankrijk, Italië of Zuid-Amerika.
De redenen van zijn populariteit verschillen niet gigantisch, want de meesten die Spinoza bestuderen en gebruiken, hebben één ding met elkaar gemeen: de behoefte aan oriëntatie waaraan Spinoza tegemoet komt.  De wereld is onoverzichtelijk en kennelijk biedt Spinoza aanknopingspunten om in die wereld een weg te vinden.
En er is nog iets waar velen het wel over eens zijn, namelijk dat Spinoza heel uitgesproken vindt dat angst een slechte raadgever is.
Dat angst een slechte raadgever is in het huidige tijdsgewricht, dat vinden wij ook. Zoals wij ook denken dat Spinoza’s teksten gaan over hoe zo angstvrij mogelijk te leven. Maar vanaf hier beginnen er verschillen op te doemen. Men kan Spinoza lezen als een Stoïcijn die aanwijzingen geeft hoe in een bedreigende en bedreigde wereld de gemoedsrust te bewaren. Menigeen ziet Spinoza als dé pleitbezorger van de persoonlijke vrijheid. Vaak wordt gewezen op zijn pleidooi voor de scheiding tussen kerk en staat, hoewel die verhouding bij hem wel wat ingewikkelder is dan men zou willen. Maar dat is niet helemaal of misschien wel toch helemaal niet de Spinoza van dit boek.

Wie is dan ‘’onze” Spinoza en waarom dit boek over hem? Er zijn er al zo veel. Laten we om een duidelijk antwoord te geven ook maar het risico nemen onbescheiden te zijn: wij kennen in Nederland geen boek over Spinoza dat zozeer verwant is aan de sociale bewegingen uit de 21^ste eeuw, die zo’n levenslustige behoefte hebben aan een andere wereld. Vreugdevol tegen de treurige malaise van populisme en neoliberalisme in, zo zien  wij ons boek.
Misschien overschatten wij ons zelf en zitten wij er met onze beoordeling naast, maar voor ons staat de vreugde voorop. Dat is dan vreugde die onder andere ontstaat door samenwerkend nieuwe projecten, nieuwe verbanden te creëren met de nodige duurzaamheid, dus serieuze vreugde waarin is geïnvesteerd. Actieve vreugde noemt Spinoza het, zoals te lezen staat in hoofdstuk 23 en 35 van dit boek.
Actieve vreugde is zeker ook een aspect – maar even zozeer een probleem! - van de sociale bewegingen van de 21ste eeuw. Een van de woordvoerders , Naomi Klein,  gaf haar laatste boek daarom de jaloers makende titel mee  Nee is niet genoeg. De titel van ons boek is daar een toespeling op: Het positieve nee.

Wat betekent Spinoza voor ons? Allereerst, hij is ook maar een filosoof. En dan ook nog eens een filosoof die vooral niet bewonderd wilde worden. Geen leider, geen profeet, maar juist iemand die eraan werkte dat profeten en leiders overbodig worden, zo is Spinoza.
De bruikbaarheid van wat hij schreef, hangt toch vooral af van het gebruik dat anderen ervan maken, wat hen aanspraak en aanspoorde om hun eigen gedachtes verder te ontwikkelen. Zo is het ook bij ons gegaan. Wij hebben van Spinoza genomen wat ons inspireerde. Wij dachten telkens het onze bij wat we tegenkwamen. Dus dit boek is een boek over Spinoza én over ons zelf en dat ons dat zijn niet alleen wij beiden.

Dan het boek zelf: achtendertig korte hoofdstukken met een inleiding en een conclusie, thematisch verdeeld over zes afdelingen. Het boek hoeft natuurlijk niet van het begin tot het einde gelezen te worden. Maak een keuze, profiteer van wat nuttig erin kan zijn, sla over wat onpraktisch lijkt. En vergeet niet: Spinoza werkte bij ons, maar misschien niet bij een ander. Probeer dan iets anders te vinden dat, wie weet, wel past.

Wie in de politieke Spinoza geïnteresseerd is, kan maar het beste bij het begin beginnen. Politiek is Spinoza altijd maar in ons boek het meest in de eerste twee afdelingen Een boek gesmeed in de hel en Democratisering. In deze afdelingen willen wij laten zien op welke manier Spinoza ingrijpt in de politieke situatie van zijn tijd met in ons achterhoofd onze eigen tijd. Wat wij bruikbaar vinden in zijn optreden? In een paar woorden: de combinatie van behoedzaamheid en eigenzinnigheid. Hoe Spinoza de frontale aanval op zijn ondemocratische tegenstanders vermijdt door geduldig de zwakke punten bij hen te ontdekken en door niet scherpslijperig te zoeken naar medestanders met wie hij dingen deelt maar ook niet deelt. Spinoza’s positie is politiek gezien niet florissant maar hij laat zich niet ontmoedigen. Dat hoeft ook niet want hoe benard zijn, en ook onze positie kan zijn, hij en wij zijn er ook nog.

De derde afdeling behandelt drie basisbegrippen van Spinoza, levensdrang, vreugde en treurnis. Vooral de levensdrang vinden wij inspirerend. Deze drang sluit aan bij wat we over de eerste afdeling zeiden, namelijk dat wij er ook zijn, hoe moeizaam de verhoudingen ook lijken. Denk in dit verband bij voorbeeld aan We are here, een groep vluchtelingen die van de Nederlandse overheid geen onderdak krijgt maar ook niet mag werken en dus op straat zou moeten leven. Onnodig om te zeggen hoe zwaar hun situatie is en dan toch die zelfbewuste slogan We are here, wij zijn hier en wij zijn er ook. En wat Europa ook angstig bedenkt om zich af- en binnen te sluiten, deze immigranten zullen blijven komen, nu en in de komende jaren. Omdat ze leven en zoals alle mensen, ook altijd beter willen leven.

Liefde is de korte titel van de vierde afdeling. Nu is liefde niet zelden iets zoetsappigs, maar niet bij Spinoza. Hij weet heus wel dat de wereld niet overloopt van liefde en dat ook nooit zal doen. Maar in al zijn nuchterheid is hij er ook van overtuigd dat wij van iemand of iets kunnen houden. We moeten wel, anders zouden we zelfs niet kunnen leven. Wij hebben om het wat filosofischer te zeggen haast allemaal wel een vermogen tot liefde. Daar wil Spinoza nu gebruik van maken, zoals hij altijd op zoek is naar bestaande aanknopingspunten in plaats van te dromen over hoe een ideale wereld vol liefde er zou uitzien.
Spinoza’s liefde heeft veel kanten. We noemen er hier een: erkenning. Erkenning voor wat iemand is en doet, heeft voor Spinoza alles met liefde te maken. En volgens ons is erkenning én heel vaak juist het gebrek eraan een groot thema van onze tijd. (1).
Iemand die wij kennen, was buschauffeur bij het Amsterdamse GVB. Hij ging richting pensioen en kreeg op de valreep nog een beoordelingsgesprek met zijn manager, die hem er bestraffend op wees dat volgens zijn rijtijdenregistratie hij teveel tijd gebruikte voor zijn ritten. Het was nog zo’n buschauffeur namelijk die wachtte op mensen die zijn bus nog probeerden te halen. Wat zo’n manager doet, is kwetsend, het tegendeel van erkenning, zeker op dat moment. Nou kon deze man zich wel verdedigen, maar toch…Je kunt je voorstellen dat een opeenhoping van dit soort ervaringen er bij mensen inhakt. Dat je daardoor het gevoel krijgt niet gewaardeerd te worden, waardoor je dan weer wantrouwend wordt tegenover de anderen. Is het misschien niet zo dat de nare combinatie van geen erkenning - en waarom niet - geen liefde ondervinden en wantrouwen een oorzaak is van het zo treurige populisme?

We zijn gekomen bij afdeling vijf Toepassingen. Het gaat over eerzucht, medelijden, verontwaardiging, doodsangst. Wat zegt Spinoza erover en wat hebben wij er nu aan? De vraag die Spinoza zich stelt, is praktisch en eenvoudig: Wat hebben wij aan eerzucht of medelijden, verontwaardiging enzovoort, als we (nog) beter willen leven?
Laten we het hier houden op verontwaardiging. Nog afgezien van wat Spinoza ervan vindt, constateert hij eerst heel realistisch dat mensen altijd wel ergens over verontwaardigd zullen zijn. Dan pas denkt hij na over het eventuele nut of schadelijkheid van de verontwaardiging. Wordt mijn leven, of nog beter, wordt ons leven beter erdoor? Op zich niet zoals valt na te lezen in hoofdstuk 28. Spinoza ziet verontwaardiging als een treurig gevoel. Dat wekt misschien verbazing maar wat hij ons wil meegeven, is dat er iets niet pluis is aan verontwaardiging. Dat er grote een kans is dat we wennen aan onze verontwaardiging, dat we alsmaar verontwaardigd blijven, dag in, dag uit.
Zo is er iets verslavends aan de verontwaardiging over wat Trump nu weer heeft bedacht, over de narigheid van de populisten met hun afschuwelijke taal van ‘’dobbernegers’’ en ‘’toeterturken’’, of over het bederven van de werkvreugde door neoliberale managers. Allemaal waar, maar toch ook niet waar, zou Spinoza hebben gezegd. We lijken wel erg actief als we verontwaardigd zijn, maar we zijn het niet echt als het daarbij blijft en jammer genoeg blijft het zo vaak daarbij. Kijk daarom uit voor pseudo-activiteit, voor opwinding op niets af, of om nog een keer te variëren op Naomi Klein: Als nee niet genoeg is dan is verontwaardiging het zeker niet. Maar wat dan wel? Daarover gaat de laatste afdeling van ons boek.

Gemeenschappelijkheid is het sleutelwoord van de laatste, zesde afdeling. De huidige sociale bewegingen noemen het de common(s). Het woord gemeenschappelijkheid betekent onder andere dat ik geen idee heb die helemaal van mij is en ook geen gevoel dat ik niet op de een of andere manier met anderen deel. Ik ben omgeven door anderen tot in het diepst van mijn bestaan. Dat kan volgens Spinoza een ramp zijn of een zegen, maar de uitkomst daarvan komt hoe dan ook gezamenlijk tot stand. Niet alleen gebeurt daardoor nooit helemaal wat ik wil, dat geldt ook voor grotere verbanden, voor sociale bewegingen bij voorbeeld. De resultaten komen nooit helemaal overeen met wat de deelnemers eraan voor ogen stond. Daar kun je teleurgesteld of verontwaardigd op reageren, maar stel je er maar op in en probeer vooral in politiek moeilijke omstandigheden blij te zijn met wat wel is gelukt. Ga niet voor Alles of Niets. Maar hinkstap van iets wat lukt, al is het maar gedeeltelijk, naar iets anders wat ook weer een beetje je zelfvertrouwen vergroot. Alleen vreugde doet naar meer vreugde smaken. Dat hebben wij van onder andere Spinoza geleerd, die de zeldzame kunst beheerst én wijs én realistisch én autonoom te zijn. En dat willen wij graag doorvertellen.

Als laatste, wij hebben het boek met veel plezier geschreven en misschien dat het ook zo gelezen wordt. Van vreugde hopelijk naar vreugde. Dat is de weg van de gemeenschappelijkheid.

____________________

1 Jesse Klaver, De mythe van het economisme, Amsterdam 2017.