Rosa Luxemburg (1871–1919) is zij in verband te brengen met #Spinoza ?

„Freiheit ist immer Freiheit des Andersdenkenden.“
Rosa Luxemburg in Die Russische Revolution.

Vandaag, 15 januari 2019, is het 100 jaar geleden dat Rosa Luxemburg vermoord werd. Een goede aanleiding om na te gaan of en hoe deze joodse intellectuele strijdster in verband te brengen is met Spinoza.

In de nacht van 15 op 16 januari 1919 werden Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht gevangengenomen, ondervraagd in het Berlijnse Edenhotel en in de nabije Tiergarten vermoord door Hermann Wilhelm Souchon, lid van een Freikorps (Marine-Brigade Ehrardt). Het lijk van Rosa Luxemburg werd in het Landwehrkanaal gegooid ter hoogte van de Liechtensteinbrücke. In dit kanaal werden in de loop van de daarop volgende weken nog honderden vermoorde (vermeende) spartakisten gegooid. Pas op 31 mei werd het lichaam van Luxemburg opgevist uit een sluis. Ze werd op 13 juni 1919 bij Liebknecht begraven op het Zentralfriedhof in Berlin-Friedrichsfelde. [nl.Wiki]

Ze was in 1871 in Zamosc, toen Russisch Polen, geboren als Rozalia Luksenburg, de jongste dochter van een geassimileerde joodse familie van kooplieden. Thuis spraken ze Pools, geen Jiddisch. Toen ze twee jaar was verhuisde het gezin naar Warschau, waar ze na de lagere school een Russischtalig gymnasium bezocht. Gedurende haar schoolperiode sloot ze zich al aan bij de revolutionaire beweging. Ze studeerde aan de universiteit van Zürich en was oprichter van de Sociaal Democratische Partij van Polen en Lithauwen. In 1898 werd Rosa Luxemburg Duits staatsburger. Na het begin van de Wereldoorlog in 1914 stichtte ze samen met Karl Liebknecht de Spartakusbund die tegen de oorlog was, Marx en Engels volgde en revolutionaire doeleinden had. Het grootste deel van WO I bracht ze in de gevangenis door, van waaruit ze de beweging met geschriften leidde. Ze stond positief tegenover de Russische Oktoberrevolutie, maar bekritiseerde de partijdictatuur van Lenin en de Bolsjewieken. Op 14 december 1918 riepen zij en Liebkncht een Raden Republiek uit en eiste ze machtsafstand der militairen. Begin 1919 vormden ze de Spartakusbund om tot de Duitse Communistische Partij [KPD], waarvoor zij het programma schreef.

Nadat de Spartakusopstand zoals de algemene staking en gewapende strijd die in Berlijn in samenhang met de Novemberrevolutie van 5 – 12 januari 1919 plaats had werd genoemd (hoewel die niet door de Spartakusbund resp. de KPD georganiseerd was, die er echter – eenmaal uitgebroken -wel aan deel nam), neergeslagen was, werden zij, Liebknecht en Luxenburg, een paar dagen later doodgeschoten door leden van het Freikorps; ik begon er het blog mee. [cf. de.wiki, de.wiki en hier]

Nu dan over of en hoe zij met Spinoza in verband te brengen is.

Rosa Luxemburg heeft het nooit en nergens over Spinoza. Er is echter één passage die veel geciteerd wordt, uit een brief die ze op 16 februari 1917 vanuit de gevangenis stuurde naar haar – ook joodse en socialistische – vriendin Mathilde Wurm (1874-1935), waarin de naam van Spinoza voorkomt. Veel kwam ik hem tegen in Engelse vertaling (zie o.a. onderaan) en na lang en gericht zoeken vond ik hem ook in haar eigen taal:

... lies doch wenigstens nur Gutes, nicht solchen Kitsch wie den “Spinoza-Roman", den Du mir schicktest. Was willst Du mit den speziellen Judenschmerzen? Mir sind die armen Opfer der Gummiplantagen in Putumayo, die Neger in Afrika, mit deren Körper die Europäer Fangball spielen, ebenso nahe. Weißt Du noch die Worte auf dem Werke des Großen Generalstabs über den Trothaschen Feldzug in der Kalahari: ,Und das Röcheln der Sterbenden, der Wahnsinnsschrei der Verdurstenden verhallten in der erhabenen Stille der Unendlichkeit: O diese ‚erhabene Stille der Unendlichkeit’, in der so viele Schreie ungehört verhallen, sie klingt in mir so stark, dass ich keinen Sonderwinkel im Herzen für das Ghetto habe. Ich fühle mich in der ganzen Welt zu Hause, wo es Wolken und Vögel und Menschentränen gibt."

Welke Spinoza-roman Wurm haar gestuurd had, kom je niet tegen – is kennelijk niet bekend. Wel kom je enige malen de vreemde aanduiding tegen dat haar vriendin Mathilde Wurm “sent her a novel by Spinoza” [cf. hier en hier], wat natuurlijk grote onzin is: Spinoza schreef geen roman. Eenmaal, bij Peter Sprengel, Geschichte der deutschsprachigen Literatur, 1900-1918: von der Jahrhundertwende bis zum Ende des Ersten Weltkriegs [C.H. Beck, 2004 - books.google], trof ik op p. 693 de veronderstelling aan: “Wahrscheinlich Kolbenheyers Spinoza-Roman Amor Dei”. Zou heel goed kunnen – dat boek verscheen in 1908 bij Verlag Georg Müller in München [cf. blog]. Maar het zou ook Otto Hausers Spinoza: Roman kunnen zijn die een jaar eerder, in 1907, in Stuttgart bij A. Bonz was uitgekomen [cf. blog]. Kortom, we weten het niet.

David Wertheim, die er in zijn Salvation through Spinoza. Jewish and Christian Perspectives ook over schrijft op p. 35 (waar books.google ons niet toelaat), vermeldt daar in voetnoot 2: "Apparently, Luxemburg associated Spinoza with “particular Jewish sorrows.” Ik vraag me af of ze iets over Spinoza zelf vond en het niet had over de indruk die de haar toegezonden roman (of misschien een uitspraak van Wurm zelf in haar brief die niet bekend is) op haar maakte over enig bijzonder belang van joods lijden, waar zij dus tegenin ging.

Ik haal tot slot uit Paul R. Mendes-Flohr & Jehuda Reinharz (eds.), The Jew in the Modern World: A Documentary History. Oxford University Press, 1980, 2^e 1995, 3^e editie 2010, waarover ik onlangs een blog had, de passage over haar naar binnen:

Cf ook Dr Rory Castle Jones, "Was Rosa Luxemburg a self-hating Jew?" [op RosaLuxemburgBlog] en

Toevoeging zelfde dag.

Rosa Luxenburg door Martin Pulaski naar flickr.com gebracht

Hier nog een paar links naar enige van vele herdenkingsartikelen:

Nina Monecke, Was wir heute von Rosa Luxemburg lernen können [cf.]

Robert Misik, 100. Todestag. Rosa Luxemburg für alle in Zeitonline

Siobhán Dowling, 'Red Rosa' Luxemburg and the making of a revolutionary icon in Deutsche Welle

Janis Ehling, Rosa Luxemburg als Politikerin in Die Freiheitsliebe

Dana Mills, Rosa Luxemburg: a revolutionary for our times, in Opinion in Counterfire. Van Dana Naomi Mills verschijnt later (in de zomer van 2010):