Spinozisme over leven, dood en zelfdoding bij #Spinoza [1]

In dit en de komende blogs leg ik het accent niet zozeer op hoe Spinoza zelf over leven, dood en zelfdoding (de onmogelijkheid ervan) denkt, maar op hoe het spinozisme diverse pogingen deed om dit bij hem te analyseren en toe te lichten. Daar zijn nogal verschillen in te ontdekken.

Eerder had ik voor die verschillen in het spinozisme niet zo’n belangstelling. Zoals blijkt uit mijn blogs erover, die ik onderaan vermeld, leken mij Spinoza’s ideeën erover voldoende helder en duidelijk. Mij was duidelijk dat voor Spinoza zelfmoord in wezen een irrationele, ja zelfs onmogelijke daad is. Maar intussen is er in de secundaire Spinozaliteratuur te vinden dat het voor Spinoza tóch rationeel kan zijn (Nadler). Nu meen ik dat ik er niet omheen kan te moeten erkennen dat “het spinozisme” redelijke aanleiding heeft, om sommige zaken verschillend te duiden.

Over wat dood is, over hoe dood ons overkomt, over de onmogelijkheid en idiotie van zelfmoord en over hoe vrees voor de dood te overwinnen… over al die dingen heeft Spinoza op enige tientallen plaatsen het zijne gezegd.

Piet Steenbakkers heeft (met voorbijgaan van wat Spinoza over zelfmoord heeft) hierover een goede schets gegeven in zijn

• Over de dood van Spinoza en Spinoza over de dood [Mededelingen vanwege het Spinozahuis #105 met de bewerking van zijn lezing van 2 mei 2012]. Hij geeft daarin een duidelijke schets van de totaal andere opvatting van Spinoza dan Plato, Socrates en Cicero voor wie filosoferen juist een voorbereiding was op de dood. Voor Spinoza gaat het integendeel juist om: nadenken over het leven, pregnant uitgedrukt in 4/67:

“De vrije mens denkt aan niets zo weinig als aan de dood, en zijn wijsheid is geen nadenken over de dood maar over het leven.” [Vert. Steenbakkers, p. 16; lees bij hem ook het bewijs].

In de volgende passage geeft Steenbakkers een fraaie samenvatting van Spinoza’s benadering van de (angst voor de) dood:

“Voor Spinoza is de dood de ultieme machteloosheid, de overgang naar een vorm van zijn die onze huidige vorm vernietigt. Weliswaar is de dood, juist omdat deze onontkoombaar is en uit de wetten van de natuur volgt, niet in absolute zin slecht te noemen, maar vanuit ons streven naar zelfbehoud zullen we de dood wel als een kwaad beoordelen. De vrije mens, dat wil zeggen degene die leeft volgens de voorschriften van de rede, laat zich niet leiden door kennis van het kwaad – die immers altijd inadequaat is (Ethica 4, stelling 64) – en dus ook niet door kennis van de dood, maar door adequate kennis. Hoe beter dat lukt, des te minder zal hij of zij de dood vrezen (Ethica 5, stelling 38): wie veel kennis heeft van God, van zichzelf en van de wereld om zich heen, zal nauwelijks angst voelen voor de dood (Ethica 4, stelling 39, scholium). Let wel: nauwelijks. Omdat de vrije mens als zodanig niet bestaat, en wij altijd aan passies onderworpen blijven, is het kwestie van gradatie: naarmate een mens vrijer, dat wil zeggen, redelijker is, neemt de angst voor de dood af, zonder evenwel ooit geheel te verdwijnen.” [p. 19]

Luca Giordano (1634-1705), the Death of Seneca, ca. 1684-1685 - Musée du Louvre

Vanwege de opmerkelijke titel, Spinoza sterft, vermeld ik hierna

• Emanuela Sribano, “Spinoza muore.” In: Rivista di Storia della Filosofia, Vol. 67, No. 1, «COMMENTATIO MORTIS». LEMORTI DEI FILOSOFI IN EPOCA MODERNA (2012), pp. 107-130

Abstract: In the essay Spinoza Dies, the Author imagines Spinoza's reflections in the hours preceding his death and uses them to present the philosopher's theories on life, death, suicide and eternity of the mind. These theories require a concept of identity able to answer questions on the essence of life and death, the identity of the dying and of the surviving individual. While some interpreters deny that the eternal mind can be a personal one, the Author argues in complete contrast that the mind truly achieves a personal identity only in the dimension of eternity.

• The Ethics of Suicide Digital Archive behandelt hoe filosofen door de hele geschiedenis heen over zelfdoding dachten [cf.]. Van Spinoza wordt deze samenvatting gegeven en daarna volgen relevante teksten uit de Ethica [cf.]:

Spinoza believed that death was a severance of body and mind that does not necessarily involve physical death. Because his criteria of personal identity include memory, amnesia may count as death as much as becoming a corpse. For Spinoza, immortality is impersonal and the cause of death is external; therefore, suicide is an illogical act. Reason demands that every person should love himself, should desire what leads him to greater perfection, and should endeavor to preserve his own life; this seeking after self-preservation is the principal basis of virtue. As Spinoza says in his famous dictum, “A free man thinks of nothing less than death, and his wisdom is not a meditation upon death but upon life.”

Vervolgens ontdekte ik dat deze tekst overgenomen is uit

• Margaret Pabst Battin, The Ethics of Suicide: Historical Sources. Oxford University Press, 2015 – books.google – cf. de paragraaf over Spinoza books.google

Zie dit artikel door Jana Cunningham over de samenwerking van beide projecten.

Zoals gezegd, Spinoza’s zienswijze op de zelfmoord behandelde Steenbakkers niet.

Hetgeen daarover geschreven is benoem ik in volgende blogs.

Waar mogelijk gebruik ik liever ‘zelfdoding’ dan het negatiever klinkende ‘zelfmoord’. Zie daarvoor

• Craig Paterson, “On Clarifying Terms in Applied Ethics Discourse: Suicide, Assisted Suicide, and Euthanasia.” In: International Philosophical Quarterly 43. No. 3. 2003. [cf. en PDF]

____________________

Eerdere blogs over het onderwerp

Blog van 30-06-2011: “Spinoza, de dood en het in eeuwigheid 'onsterfelijke'”

Blog van 20-09-2011: “Spinoza over de onmogelijkheid van zelfmoord.”

Blog van 11-05-2013: “Spinoza’s sterven, maakt deel uit van zijn filosofie over de dood.”

Blog van 03-11-2013: “Onze conatus en de niet-inertie.” – een schitterend blog (al zeg ik het zelf) dat ik met groot genoegen weer heb herlezen.

Blog van 31-10-2016: “Filip Buyse verschaft nieuw inzicht in hoe Spinoza dacht over zelfmoord.”