Hannah Laurens schreef geslaagd boekje over Adriaan Koerbagh en #Spinoza

De – zo meen ik, in sterke mate vooral door Hannah Laurens samengestelde - tentoonstelling over Adriaan Koerbagh (1633-1669), “Eerherstel voor een Dwarse Denker” die momenteel (die sinds 15 november tot 15 maart 2020) in museum Het Spinozahuis loopt en daarna te zien zal zijn in de Embassy of the Free Mind in Amsterdam en daarna van 5 september tot 5 december 2020 in de Kapel van Het Weeshuis in Culemborg, wordt begeleid door dit aardige boekje van de gastcurator van ‘t spinozamuseum

Hannah Laurens, De rede: bron van geluk voor iedereen. Inleiding tot de filosofie van Adriaan Koerbagh 1633-1669. Uitgeverij Vantilt, november 2019 | paperback | 12,5 x 20 cm. | 136 pagina’s | € 14,50

Het is een fraai uitgegeven boekje, voorzien van vele illustraties. Maar vooral toegankelijk geschreven. Het boekje biedt een overzicht van het wijsgerig gedachtegoed van de radicale verlichtingsfilosoof, ingedeeld in vier hoofdstukken [1] (Meta)fysica: over het wezen van de wereld en over God; [2] Koerbaghs kennistheorie: over het verschil tussen weten en gelven, en over het volgen van de rede; [3] Geluk: het eeuwige leven en Koerbaghs seculiere ethiek en [4] Kerk en staat: de rede als basis voor wereldlijke macht en een tolerante godsdienst.

Het werkje voegt werkelijk iets toe aan de al bestaande inleidingen, waarvan ik onderaan een overzicht geef: het geeft, zoals de ondertitel aangeeft, een “inleiding tot de filosofie van Adriaan Koerbagh.”

Koerbagh komt met zijn pleidooi voor redelijkheid, verdraagzaamheid en liefde voor de medemens, zoals ze weergeeft in het vierde en laatste hoofdstuk, sympathieker over dan het beeld van de ‘dwarse denker’ die overal tegenaan schopte. Laurens schrijft in haar Inleiding: “Adriaans positieve gezicht wordt overschaduwd door zijn negatieve gezicht. Maar is wel degelijk aanwezig en verdient minstens zoveel aandacht als zijn godsdienstkritiek. Deze beknopte inleiding tot Adriaan filosofie belicht juist deze kant van de denker Koerbagh.” (p. 7-8). En aan het eind nog eens: “Zijn noodlot is uitvoerig beschreven in de biografie van Bart Leeuwenburgh. Een toegankelijke uiteenzetting van Koerbaghs positieve bijdrage aan de vroegmoderne radicale verlichtingsfilosofie is echter niet voorhanden. […] met deze inleiding tot zijn eigenzinnige filosofie komt nu ook Koerbaghs optimistische en opgetogen blik uit de duisternis tevoorschijn.’ (p. 19-20)

In die weergave is de auteur voortreffelijk geslaagd. Daar dit vooral een weergave van zijn filosofie uit Een Ligt Schijnende in Duystere Plaatsen betreft, kun je echter niet spreken van zijn ”positieve bijdrage aan de vroegmoderne radicale verlichtingsfilosofie,” want niemand (anders dan zijn vervolgers) heeft het toen kunnen lezen.

Enigszins verwarrend is het eerste hoofdstuk, waarin ze Koerbaghs metafysica behandelt in het licht van die van Spinoza. Verwarrend is daarin, zoals de paragraaftitel aangeeft: “De meervoudige essentie van het ene Wezen”. We krijgen te lezen: “Wezen drukt zich weliswaar uit in een oneindig aantal essenties […], maar er is slechts één enkel Wezen.” (p. 30). De verwarring ontstaat door de vertaling van Spinoza’s attribuutdefinitie met “die elk een eeuwige en oneindige essentie uitdrukken” i.p.v. “de eeuwige en oneindige essentie”. Dit lost ze verderop op door te spreken over aspecten of ‘kanten’ van dezelfde essentie. Zo b.v. “Wezen heeft een oneindig aantal essenties, die alle een verschillende kant van hetzelfde zijn.” […] “Via zijn oneindig Meervoudige Essentie geeft het Ene Wezen bestaan aan alles dat bestaat. Het is ‘alles in alles.’” [p. 39].

Dit gesol met ‘één essentie’ die tegelijk ook ‘méér essenties’ is, maakt dat hoofdstuk, vooral waarschijnlijk voor expositiebezoekers die hier voor het eerst over lezen, niet echt eenvoudig. Maar voor de rest is het een heldere inleiding, die veel van Koerbagh duidelijk maakt.

Radicaal redelijk - artikel voor abonnees op Filosofie.nl

Een greep uit de literatuur:

● P.H. van Moerkerken. Adriaan Koerbagh, 1633-1669, Een strijder voor het vrije denken. [Met Aantekeningen achterin]. [Met 5 facsimile's en reprodukties van titelpagina's]. De Vrije Bladen, Jaargang 19, Schrift 2, Februari 1948. G.A. van Oorschot, Amsterdam, [1948], 88 blz., 13 × 20.5 cm.  [Over P.H. van Moerkerken bij DBNL en eveneens hier bij DBNL. Een pdf van dit uitgebreide artikel van hem, heb ik eerder op internet gezien, maar kan ik nu niet meer vinden.]

● J. G. Kam, Restauratie van 'Het Postpaert' aan de Nieuwendijk (nr 113). In: Amstelodamum, Jg 66, #1, jan/febr 1979, pp. 17 - 19 [PDF]
Over het huis dat o.a. in bezit was van Trijntje Adriaensdr (1600-1670), weduwe van de platteelbakker Hans Jansz Koerbagh (Bergen op Zoom 1594-1644), de moeder van Adriaen Koerbagh (1633-1669). Voegt enkele bijzonderheden toe aan de studie van Van Moerkerken.

● Hubert Vandenbossche, Adriaan Koerbagh en Spinoza. Mededelingen vanwege Het Spinozahuis XXXIX. Leiden: Brill, 1978

● Gerrit H. Jongeneelen, La philosophie politique d'Adrien Koerbagh. In: Cahiers Spinoza 6(1991), pp. 247-267 [cf. academia.edu]

● Michiel Wielema, “Elke godsdienst heeft een Koerbagh nodig,” In: HP/DeTijd, 9 nov. 2001, pp. 36-41 [cf. academia.edu] [Klik op afbeelding met de delen van het artikel bijeengebracht]
 

● Michiel Wielema, "The two faces of Adriaan Koerbagh (1633-69)," In: Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland, 12 (2001), pp. 57-75. Cf. Academia.edu

● Michiel Wielema, Lemma/Entry “Adriaan Koerbagh (1633-69).” In: The Dictionary of Seventeenth and Eighteenth-Century Dutch Philosophers. General editors Wiep van Bunge, Henri Krop, Bart Leeuwenburgh, Han van Ruler, Paul Schuurman, Michiel Wielema. London: Thoemmes Press, 2003, 707-709. Cf. academia.edu
 

● Olga van Marion: “Verboden in de Gouden Eeuw. Schrijvers, drukkers en hun strategieën.” In Marita Mathijsen (red.): Boeken onder druk. Censuur en pers-onvrijheid in Nederland sinds de boekdrukkunst. Amsterdam University Press 2011, 31-44. Cf. books.google  cf. ook PDF - Schrijft op p. 33-34 over de vervolging van Adriaan Koerbagh.  
 
● Adriaan Koerbagh, A Light Shining in Dark Places, to Illuminate the Main Questions of Theology and Religion. Edited and translated by Michiel R. Wielema. With an introduction by Wiep van Bunge. Leiden: Brill, 2011 – books.google [de Inleiding die in z'n geheel te lezen is haal ik hier binnen]

● Bart Leeuwenburgh, Het noodlot van een ketter, Adriaan Koerbagh 1633 – 1669. Nijmegen: Uitgeverij Vantilt, 2013

De uitgebreide bespreking door Frans Bijlsma in De Vrijdenker, Jg. 44, #7 – september 2013 [PDF], begint aldus: “Hij heeft altijd wat in de schaduw gestaan van beroemde tijdgenoten zoals Spinoza. Toch was Adriaan Koerbagh een van de meest onafhankelijke denkers in de Nederlanden van de 17de eeuw.”

● Elly Verzaal, Eerherstel voor Adriaan Koerbagh (1633-1669). KB 24 mei 2013. Geeft een goed overzicht.      
       

● Adriaan Koerbagh (1633-69), Een licht dat schijnt in duistere plaatsen. Een verheldering van de voornaamste kwesties van theologie en godsdienst [1668], hertaald en ingeleid door Michiel Wielema, Vantilt, Nijmegen 2014. Cf. academia.edu
 

● Marc van Oostendorp, "Verwarring baren en onverstaanbaar spreken. Adriaan Koerbagh tegen de elite." In: Rick Honings, Lotte Jensen en Olga van Marion (red.): Schokkende boeken! Uitgeverij Verloren, 2014, pp. 123-130.                   Hannah Laurens biedt vooral goed tegenwicht tegen dit hoofdstuk, waarin Oostendorp alleen aandacht geeft aan Een Bloemhof en aan Het ligt geheel voorbij gaat.

 

 ● Nelleke Noordervliet, "Helden van het vrije woord," In:  NRC Handelsblad, 18 juni 2007 [klik voor het artikel op onderstaande afbeelding]