Maarten van Buuren’s ‘Spinoza – Vijf wegen naar de vrijheid’ redux

Niet dat ik na mijn zware recensies in april 2016 het gevoel had dat ik het boek Spinoza – Vijf wegen naar de vrijheid *) té kritisch had besproken en daardoor de schrijver ervan, Maarten van Buuren, tekort had gedaan. Maar dat Adrie Hoogendoorn, die ik op zijn verzoek gelegenheid had gegeven twee maanden na de mijne zijn bespreking te brengen in een gastblog dat de titel meekreeg: “Maarten van Buuren’s Spinoza: "Een aanwinst voor de Spinoza-literatuur" (Hoogendoorn), deed me wel iets.

Extra vervelend vond ik dat ik op geen van de vijf vergaand kritische opmerkingen over het boek een reactie kreeg. Ook Hoogendoorn ging nergens op in. “Dat lijkt me verstandig,” schreef ik toen nog, “ want zou een bespreking van het boek maar ingewikkeld maken. Maar onuitgesproken moet hij flink wat kritiek op mijn bespreking hebben. Hopelijk kunnen we hier in de toekomst nog eens een discussie over hebben.” Van zo’n discussie is het nooit gekomen. Op het betreffende blog hebben we nog wat van gedachten gewisseld over beweringen die Hoogendoorn deed, maar over mijn kritiekpunten is nooit meer wat gezegd.

Toen ik in mijn vernieuwde blog nog wel eens een opmerking maakte over Van Buuren’s boeken over Spinoza, maakte Ed de opmerking dat ik wel gebeten leek op die auteur. Ook dat raakte mij, want dat ervoer ik zelf niet als waar. Ik had uitgekeken naar het door hemzelf aangekondigde boek en schreef in die zin blogs, waarin ik duidelijk maakte iets van Van Buuren te verwachten. Het was de zeer teleurstellende leeservaring die maakte dat ik op de ernstige missers van zijn boeken moest wijzen. Iemand moest waarschuwen voor deze boeken die nogal wat verkeerde opvattingen over Spinoza verspreiden, en als verder niemand dat deed, moest ik het maar zijn.

Wel is het zo dat ik moet toegeven [zoals in dit blog te lezen is] dat ik met mijn Spinoza-studie en –interesse begonnen ben, mede door een opmerking die Maarten van Buuren maakte in zijn recensie in De Groene Amsterdammer van 17 augustus 2007 van het boek van Leszek Kolakowski Why Is There Something Rather than Nothing? 23 Questions from Great Philosophers. Ik was die zomer al enige maanden bezig, door wat ik maar kon vinden, w.o. ongeveer alle biografieën, te lezen, om mij op de keuze voor te bereiden of ik wel een cursus over de Tractatus Theologico-politicus wilde volgen. Ik twijfelde namelijk of ik wel zin had in een boek dat zoveel over de Bijbel te lezen gaf… En toen Maarten van Buuren in zijn recensie van Kolakowski’s boek beweerde dat hijzelf [Kolakowski] en de filosofen die hij behandelde de interesse zouden hebben om filosofie en geloof te verbinden, schreef ik een blog (dat niet meer bestaat) Was Spinoza een gelovige? En schreef ik mij in voor die cursus om te toetsen dat Spinoza dát volgens mij niet was. Het werd het begin van mijn Spinozaliefde. Ik citeer hier een passage uit Van Buuren bespreking:

“Op mijn zestiende verloor ik mijn geloof. Sindsdien heb ik me afgewend van filosofen die redelijk denken en geloof met elkaar verwarren. Zodra Augustinus, Anselmus, Descartes, Spinoza en zelfs Kierkegaard geloofszaken gaan behandelen, wringen ze zich in de raarste bochten om via allerlei redeneringen uit te komen bij God. Zelfs filosofen die vaststellen dat er een onoverbrugbare kloof bestaat tussen rede en geloof besluiten uiteindelijk toch tot het bestaan van God, omdat hij niet bewezen kan worden (credo quia absurdum). Uit een wolk ingewikkelde filosofische termen toveren ze God te voorschijn als een konijn uit de hoed. Ik moet er niets van hebben en verdiep me liever in filosofen (Nietzsche, Heidegger, Sartre, Cioran) die een antwoord proberen te geven op de vraag wie of wat er in de plaats moet komen van God na de dood van God.” [Cf.]

Ik moet Van Buuren dus eigenlijk dankbaar zijn dat hij met een -  zij het omgekeerde - richtingaanwijzer mij de weg naar Spinoza heeft doen vinden. En zie hoe Van Buuren zelf anders dan hij van plan leek, zich hierna ijverig met Spinoza is gaan bezig houden…

Enfin, ik kreeg intussen het plan om enige jaren later Van Buurens boek nog eens helemaal en rustig te lezen. Ik nam mij voor om zo positief mogelijk over het boek te zijn, om nog eens kritisch te kijken naar mijn eigen kritiekpunten om na te gaan, waar ik wellicht te ver ging en of het misschien toch een goed boek over Spinoza is, dat ook ik kan waarderen en anderen kan aanraden. Is het werkelijk "Een aanwinst voor de Spinoza-literatuur”?

Ik begin daarom met het positieve dat over Spinoza – Vijf wegen naar de vrijheid is te zeggen.

Goed te merken is dat Van Buuren goed kan schrijven en dat hij zich diepgaand verdiepte in de context, waarin Spinoza studeerde en schreef – hij haalt van alles uit de kast.

Er staan vele passages in die goed te pruimen zijn. Dat is het geval waar Van Buuren boeken van anderen samenvat of deels gebruikt. In een soort voorbeschouwing, “Spinoza verbannen uit de synagoge,” geeft hij een interessante inleiding op eerst de affaire Uriël d’Acosta, behandelt hij vervolgens Spinoza’s uitstoot uit de Sefardisch-joodse gemeenschap en hij gaat uitgebreid in op het feit dat Spinoza een Apologie geschreven zou hebben. Interessante stof om te lezen en waardoor je als lezer veel te weten komt.

Evenzo interessant is in het eerste hoofdstuk, “God is natuur,” een globale Bijbelse geschiedenis van het joods volk in het oude Israël te lezen – hoe het een verbondsgeloof is naar het model van het Hettieten Rijk en z’n verdragen met vazallen: aldus werd een verbond gesloten met God. Jammer is dat Spinoza’s rol bij het ontdekken van de ontstaansgeschiedenis van de Bijbel buiten beeld blijft, of secundair wordt behandeld.

Zeer informatief en een goede greep om Spinoza’s zicht op de eerste kenvormen en op ‘t bedrijven wetenschap i.h.a. te benaderen aan de hand van de correspondentie tussen Spinoza en Robert Boyle (via Oldenburg). Dat gebeurt in hoofdstuk 4, “Volg je intuïtie.” De weergave van dat ‘debat’ en de reconstructie van de volkomen verschillende benaderingen van kennisverwerving is zeer de moeite van het kennisnemen waard. Verhelderend.

Het vijfde hoofdstuk, “Eendracht maakt macht,” is het meest geslaagde hoofdstuk, waarin Van Buuren een m.i. geslaagde schets geeft van het denken over natuurrecht en natuurwet van Hugo de Groot en Thomas Hobbes en hoe Spinoza daarin deels meegaat met één van beiden, maar vooral een eigen denklijn uitzet. Dat doet hij door voorafgaande aan de paragraaf over natuurrecht en natuurwet bij De Groot en Hobbes, eerst Spinoza’s visie op natuurrecht te schetsen, en na die paragraaf Spinoza’s visie op natuurwet. Mede door die compositie komt de eigen zienswijze van Spinoza en zijn verschillen en overeenkomsten met de genoemden duidelijk over het voetlicht.

Het zesde hoofdstuk, “Spinoza en het liberalisme,” het langste hoofdstuk waarin hij Spinoza’s politieke filosofie samenvat, hem schetst als voorloper van het liberalisme en waarin hij in vijf paragrafen samenvat wat Spinoza over vrijheid te zeggen heeft, die de kern van zijn ethiek vormt. Afgezien van een ernstige fout die hij in die schets van vrijheid maakt, is dit een boeiend en informatief hoofdstuk.

Door het hele boek heen krijgen we veel informatie over het denken van  de Stoïci voorgeschoteld en vooral het laatste hoofdstuk, “Pleidooi voor een natuurlijke ethiek,” geeft een uitmuntende schets van hun systeem, waarmee dat van Spinoza vergeleken wordt. Dat deze vergaande vergelijking van Spinoza met de Stoa en vooral ’t begrijpen van Spinoza’s systeem vanuit de stoïcijnen een barrière opwerkt voor het goed begrijpen van Spinoza, daarover ging mijn kritiek en zal ik het nog hebben. Maar toegegeven, we komen veel interessants over de Stoa tegen.

Kortom, er is heel veel interessants op te steken uit dit boek van Van Buuren. Maar de hamvraag: krijgen we Spinoza’s filosofie goed voorgeschoteld? is hiermee nog niet behandeld.

In volgende blogs ga ik telkens in op een stukje tekst van Van Buuren dat ik op z’n Spinozistisch gehalte zal analyseren. Daarna pas zal ik terugkomen op mijn eerdere blogs over het boek, die ik hierna al wel noem, en trachten tot een verantwoord eindoordeel te komen.

________________

*) Aanvankelijk was het aangekondigd als Spinoza: filosoof van de vrijheid - een inleiding in zijn werk.

De blogs vooraf

12 juni 2014 Maarten van Buuren 'belooft' een boek over Spinoza

16-11-2015 Aangekondigd Spinoza-boek van Maarten van Buuren gaat komen

30-11-2015 Eerste kennismaking met Maarten van Buuren’s Spinoza [in Erfenis zonder testament. filosofische overwegingen bij de tien geboden van Hans Achterhuis en Maarten van Buuren, verschenen september 2015 – en vervolg]

Dan de besprekingen van mijn hand onder de titel: Met de Stoa als kompas zet Maarten van Buuren ons een fake Spinoza voor: Spinoza de Stoïcist:
05-04-2016 [1], 05-04-2016 [2], 06-04-2016 [3], 07-04-2016 [4], 07-04-2016 [5]
06-05-2016 Nog eens over Maarten van Buurens Spinoza-boek – een aanvulling [Over zijn fout mededeling: “Aanvankelijk maakte Spinoza onderscheid tussen vier niveaus (Korte verhandeling), later tussen drie (Traktaat tot verbetering van het verstand, Ethica).“] 

23-06-2016 Bespreking van Maarten van Buuren: Spinoza – Vijf wegen naar de vrijheid door Adrie Hoogendoorn

02-05-2016 Maarten van Buuren op promotietoer voor z'n Spinoza-boek

12-09-2016 Maarten van Buuren komt met een 'handboekje' Spinoza [De essentie van Spinoza. Bij ISVW Uitgevers]

21-10-2016 Maandag a.s. verschijnt "De essentie van Spinoza"

29-01-2017 Home Academy komt met CD Box met colleges van Maarten van Buuren over de filosofie van Spinoza

17-06-2017 Spinoza-lezing van Maarten van Buuren [video van de lezing die hij op 9 mei 2017 Open Universiteit in Utrecht]

Zie nog 07-02-2017 en 

Recensies elders:

19-04-2016 Carel Peeters in VN mild over Maarten van Buurens Spinozaboek

21-05-2016 Ook de Volkskrant geeft (via Hans Achterhuis) vier sterren aan Van Buurens Spinoza-boek

22 mei 2016 Paul Delfgaauw geeft op zijn weblog Van Goden en Mensen” een verslag van de lezing die Van Buuren donderdag 19 mei 2016 gaf bij studentenvereniging Suster Bertken van de Open Universiteit Utrecht en beveelt op grond daarvan het boek aan.

08-08-2016 Willem Goedhart, Recensie: Maarten van Buuren – Spinoza. Vijf wegen naar de vrijheid op Tzum, literair weblog

Een gotspe:

“Na jaren van toewijding aan de grootste Nederlandse filosoof aller tijden, kent Maarten als geen ander Spinoza.” [Centre Esrasme]