Volgens Maarten van Buuren is bij Spinoza denken afgeleid van de uitgebreidheid

Maarten van Buuren’s ‘Spinoza – Vijf wegen naar de vrijheid’ redux [vervolg 1]

In de komende blogs laat ik telkens aan de hand van een citaat zien, hoe Maarten van Buuren in zijn ‘Spinoza – Vijf wegen naar de vrijheid’ een nogal eigenzinnige interpretatie van Spinoza’s filosofie geeft.

Deze tekst zet Van Buuren ons voor op p. 87-88

“Hij [Spinoza] kenmerkt de geest als een spiegeling (reflectie) van deze [levens]drift en, wat misschien belangrijker is: als dienstbaar aan deze levensdrift. De geest (rede) maakt onderdeel uit van de organische levensdrift en heeft als functie om deze drift te sturen.
Conatus krijgt bij Spinoza de status van substantie toegewezen waaruit het leven als lichamelijk én geestelijk streven (appetitus) wordt afgeleid en waarbinnen de begeerte (cupiditas) als bewustzijn van dit streven een secundaire positie krijgt toegewezen. De enkelvoudige substantie leidt via de attributen (eigenschappen) en de modi tot (a) een lichamelijk en (b) een geestelijk streven. Descartes' dualisme is niet afwezig in het systeem van Spinoza. De cartesiaanse substanties 'denken' en 'uitgebreidheid' komen in het systeem van Spinoza terug als attributen (eigenschappen) van de enkelvoudige substantie, maar niet op een gelijkwaardige manier: de eigenschap ‘denken' is als weerspiegeling van de eigenschap 'uitgebreidheid', een van deze uitgebreidheid afgeleide en aan deze uitgebreidheid dienstbare eigenschap. Dat is de eerste verregaande consequentie die we kunnen trekken uit de relatie tussen de substantie conatus (levensdrift) die via haar twee eigenschappen 'uitgebreidheid' en 'denken' op het niveau van de modi uitmondt in de lichamelijke appetitus (streven) en de geestelijke cupiditas.”

In het vervolg behandelt hij dat de rede zich tot de conatus verhoudt als een ruiter tot zijn paard – een beeld dat je bij Plato vindt, maar nergens bij Spinoza.

Opmerkelijk is dat je bij Van Buuren geen behandeling van het tweede deel van de Ethica aantreft, waarin Spinoza “de natuur en oorsprong van de geest” behandelt. Van Buuren neemt daarvoor als uitgangspunt het Scholium bij stelling 9 van het derde deel dat luidt:

Wanneer dit streven [conatus] uitsluitend op de Geest betrekking heeft, wordt het "Wil" [Voluntas] genoemd; heeft het echter betrekking op Geest en Lichaam beide, zo noemt men het Drang [Appetitus] welke dus niets anders is dan het wezen zelf van de mens, uit welks aard al wat tot zijn eigen behoud strekt, noodzakelijk voortvloeit, zodat dus de mens genoodzaakt is dit alles ook te doen. Verder bestaat er tussen drang en begeerte geen ander verschil dan dat men meestal van begeerte [cupiditas] spreekt voorzover de mensen zich van hun drang bewust zijn, zodat daarom Begeerte [Cupiditas] kan worden omschreven als Drang verbonden met het bewustzijn daarvan. Uit dit alles blijkt dus wel duidelijk dat wij niets nastreven, willen, verlangen noch begeren wijl wij oordelen dat het goed is, maar integendeel, dat wij iets goed noemen wijl wij er naar streven, het willen, verlangen en begeren. (Vert. Van Suchtelen, spelling aangepast)

Merk op hoe Van Buuren aan het slot van de geciteerde passage van appetitus louter het lichamelijke streven maakt (waar dit voor Spinoza juist de passende term is voor het streven van lichaam en geest tegelijk). Van Buuren deelt appetitus toe aan uitgebreidheid (’t lichaam) en cupiditas aan het denken. Dat “de eigenschap ‘denken' is als weerspiegeling van de eigenschap 'uitgebreidheid', een van deze uitgebreidheid afgeleide en aan deze uitgebreidheid dienstbare eigenschap," is volkomen door Van Buuren bedacht. Hij gaat daarin geheel in tegen Spinoza die niet nalaat te benadrukken dat het denken juist niet een van de uitgebreidheid afgeleide eigenschap is, maar een eigenstandig te begrijpen attribuut betreft.