Volgens Maarten van Buuren geeft de ratio tóch zicht op de essentie van dingen.

Maarten van Buuren’s ‘Spinoza – Vijf wegen naar de vrijheid’ redux [vervolg 4]

Spinoza geeft in het bewijs van het 2^e corollarium bij 2/44 aan dat de grondslagen van de rede worden gevormd door begrippen (volgens 2/38), die ontvouwen wat alle dingen gemeen hebben en die (volgens 2/37) het wezen van geen individueel ding tot uitdrukking brengen.

Van Buuren heeft daar geen boodschap aan. Op p. 129-130 lezen we

“Kun je daarom zeggen dat het concept van het ding voorafgaat aan het ding zelf? Je zou denken van wel, maar Spinoza ontkent dit. De essentie en de existentie van een ding zijn volgens Spinoza co-extensief, dat wil zeggen dat ze tegelijkertijd ontstaan. Als we kijken naar een ding: een boom, een plant, een vogel of salpeter, dan kunnen we niet ontkennen dat al deze dingen een essentie hebben in de zin van een bijna wiskundige formule: KNO₃ voor salpeter, DNA voor vogel, mens, plant en boom. Maar dat wil nog niet zeggen dat er een architect is geweest die deze dingen a priori heeft ontworpen en ze vervolgens in productie heeft gegeven. De essentie is op hetzelfde moment ontstaan als de dingen (mens, dier, plant of salpeter). Het bestaan van het ding — zijn existentie — impliceert (involvit) een essentie, zegt Spinoza een beetje technisch met een woord dat letterlijk betekent dat de essentie van het ding in dat ding ligt ingerold (of ingevouwen), zoals de formule KNO₃ ligt ingerold in salpeter en ons DNA in elk van ons en dat, omgekeerd, deze essentie wordt uitgerold of uitgevouwen in de existentie op het moment dat de mens wordt geboren, de plant ontkiemt, het salpeter zich vormt. Voor dat uitrollen gebruikt Spinoza het Latijnse woord explicare, letterlijk 'uitvouwen' of 'uitrollen'. En zou deze mens of deze hond niet geboren worden, deze boom of plant niet ontkiemen, dan betekent dat niet dat hun essenties niet bestaan; het betekent dat deze essenties latent aanwezig zijn in de bomen, planten, mensen en honden van dezelfde soort en dat deze essenties daarom iets eeuwigs hebben en het moment afwachten van bevruchting of generatie om in de existentie te worden uitgerold met een variant van de essentie die kenmerkend is voor de soort waaruit ze voortkomen. Volgens Spinoza verhoudt de essentie van de dingen zich tot hun existentie als tijdloosheid tot tijd (vergelijk de formule van salpeter, KNO₃, met een daadwerkelijk hoopje salpeter).”

Bovenstaande overwegingen maken de richting duidelijk die het verstand volgt bij het beantwoorden van wetenschappelijke en andere vragen. Na een eerste blik te hebben geworpen op het voorwerp van onze interesse (een fiets, een vogel, een tempel of een hoopje salpeter) en daarin de essentie te hebben herkend die zich dankzij onze intuïtie in het voorwerp aftekent als hypothese, stellen we ons vervolgens op het standpunt van deze essentie en redeneren vanaf dit hypothetische ontwerp via logische oorzaak-en-gevolgketens naar het ding zoals het voor ons staat, waarna we onze hypothese indien nodig bijstellen (ik denk dat ik een fietser zie naderen, maar moet mijn hypothese corrigeren: het is een auto). Het verstand werkt volgens Spinoza hypothetico-deductief en, als het even kan, volgens wiskundige eisen (ordine geometrico demonstrata — op wiskundige manier bewezen luidt de ondertitel van de Ethica), dat wil zeggen volgens een axiomatische methode. Axioma's of definities zijn niet bewezen maar als grondslag aanvaarde beweringen waaruit in de wiskunde stellingen worden afgeleid. Het paradigmatische voorbeeld voor deze methode is De elementen van Euclides. Spinoza ontleende zijn wetenschappelijk-filosofische methode aan dit boek en hij schreef de Ethica volgens dit model, dus op de manier van een wiskundige verhandeling.”

Over deze passage valt in beginsel veel te zeggen, bijvoorbeeld dat opvalt hoe voor Van Buuren, anders dan voor Spinoza, essenties soort-essenties zijn. Zijn gebruik van scheikundige formules van een stof of van DNA en dat dan ‘essentie’ noemen is tot daar aan toe. Maar hij geeft een sterk Aristotelische en minder Spinozistische uitleg van het aannemen of herkennen van essenties van een ding. Waar het mij om gaat is, dat het hier en elders (b.v. p.137, zie hierna) Van Buuren is ontgaan dat je met de ratio en met redeneren niet tot bij de essenties van dingen komt, maar hooguit bij meer gemeenschappelijke concepten, met name de notiones communis. Deze term kom je bij Van Buuren overigens nergens tegen!

Zo schrijft hij op p. 137: “We hebben nu een compleet beeld van wat Spinoza zich voorstelt bij kennis. Alles draait om de rede in de zin van intellect. Rede is het vermogen dat ons in staat stelt de werkelijkheid te begrijpen, omdat we door de verwarrende zintuiglijke indrukken heen een vermoeden hebben van de essenties die zich achter de duizendvoudig gedaanten van de zintuiglijk waarneembare dingen verbergen.“

Kortom, Maarten van Buuren brengt volkomen zijn eigen ideeën en verkoopt die als van Spinoza.