Het Spinozisme (met z’n niet-vrije wil): wijsheid of waanzin?

In dit blog breng ik twee teksten samen die op een of andere manier elkaar raken: een tekst van Victor Onrust en een tekst van Luc Ferry. Ik begin bij de laatste.

[1] Gisteren verscheen op de website van Le Figaro een tekst van Luc Ferry: «Le spinozisme, sagesse ou folie ?»



[Cf. 't blog van 20-09-2012 over dit project van Luc Ferry en Le Figaro] 

 
Er is voor de bezoeker van die website slechts een klein stukje te lezen. Het eindigt met: “Cet article est réservé aux abonnés. 85% reste à lire.”

Ik heb het artikel langs een omweg kunnen lezen en daar Luc ferry met nogal een beschuldiging komt (hij ziet Spinoza niet als een wijze, maar eerder als een gek of waanzinnige), ben ik zo vrij het artikel hier in vertaling te brengen.

Het Spinozisme: wijsheid of waanzin?

« In de natuur is er niets contingents, want alles wordt bepaald door noodzaak. » Aldus Spinoza in de Ethica. Geloven in de vrije wil zou dus een « delirium » of "waan" zijn, want men hoeft geen goede of slechte moraliteit, geen blaam, geen lof, geen schuld, geen schaamte, geen spijt of wroeging te hebben. Het begrip verantwoordelijkheid veronderstelt dat van de vrije wil, zoals blijkt uit de manier waarop de zogenaamde "verzachtende" omstandigheden vandaag nog steeds bij onze rechtbanken worden gezocht. Dus, de gek kan niet verantwoordelijk worden gehouden, omdat hem het vermogen wordt ontzegd om vrij te kiezen tussen mogelijkheden. Maar waarom zou het anders zijn voor de mens die "normaal" wordt genoemd? Het idee van verantwoordelijkheid is altijd verbonden met het idee – ‘t gekke en ‘waanzinnige’ idee volgens Spinoza - dat "we anders hadden kunnen handelen", dat we de keuze hadden, waardoor we verantwoordelijk zouden zijn voor onze daden. Veel gevoelens houden verband met deze illusie: schaamte, schuldgevoel, spijt, maar ook verontwaardiging of woede. Spinoza noemt ze "droeve passies" omdat ze ons leven ruïneren.

Volgens hem [Spinoza] moet wijsheid dus 'zo ver mogelijk' (sic!) worden gepositioneerd vanuit het oogpunt van God, dat wil zeggen vanuit een gezichtspunt waarin de noties van vrije wil en verantwoordelijkheid verdwenen zouden zijn ten gunste van het bewustzijn van de noodzaak. Zoals André Comte-Sponville het op een heldere manier uitlegt in het artikel van de Dictionnaire de philosophie morale (bij PUF) dat hij aan Spinoza wijdt: « We veroordelen alleen wat we niet begrijpen. Wie zou een eclips of een aardbeving moreel veroordelen? En waarom zouden we moord of oorlog meer veroordelen? Omdat mensen verantwoordelijk zijn? Laten we liever zeggen dat ze oorzaken zijn, maar zelf bepaald door andere oorzaken, die op hun beurt door weer andere, en zo tot in ‘t oneindige. Er is niets contingent in de natuur (Ethica I, 29), noch is er iets vrij in de wil (Ethica I, 32). Het geloof in de vrije wil is slechts een illusie, en dat is de reden waarom alle moraal, als we ermee bedoelen datgene wat legitimeert om een mens de schuld te geven of absoluut te prijzen, ook een illusie is. » Zoals Deleuze in dezelfde richting schrijft: « het is genoeg om niet te begrijpen om te moraliseren, » - het omgekeerde is even waar: het is genoeg om te begrijpen om te stoppen met oordelen. De wijze zou volgens Spinoza dan ook iemand zijn die, begrijpend dat er geen alternatief voor de werkelijkheid is, zou ophouden om moreel te oordelen.

Om de oorzaken te begrijpen van een gebeurtenis, waarvan de onwetende denkt dat die "immoreel" is en die in hem verontwaardiging wekt omdat hij denkt dat dit voorkomen had kunnen worden, bijvoorbeeld om de oorzaken van het nazisme aan te wijzen, is het dus om het te verklaren nodig dat we het standpunt innemen, niet van deze of gene vervolgde menselijke groepering, maar van de algehele loop van de geschiedenis; dat is om het onvermijdelijk te verklaren en als zodanig moreel neutraal - de intelligentie van de noodzaak leidt ons ertoe om alle morele oordelen op te schorten.

Dit voorbeeld, preciseer ik, is niet fictief: het was de kern van het debat in de jaren tachtig tussen de grootste Duitse historici, waarbij de liberalen hun deterministische collega's beschuldigden van het rechtvaardigen van het nazisme door er de oorzaken van aan te wijzen. De wijze man moet zich daarom ontdoen van dezelfde beweging van de zgn. vrije keuze – van de moraliteit en de droeve passies, zoals de richtlijnen van Spinoza nog steeds benadrukken: « Liefde, haat, woede, afgunst, trots, medelijden en de andere bewegingen van de ziel moeten worden beschouwd, niet als ondeugden, maar als eigenschappen van de menselijke natuur, manieren van zijn die erbij horen, zoals de hitte en de kou, de storm, de donder en alle meteorologische verschijnselen behoren tot de natuur van de lucht. Welk ongemak dit weer ook voor ons heeft, het is noodzakelijk omdat het bepaalde oorzaken heeft. »

Enige moeite hebbend om mijzelf in de positie van een alwetende God te plaatsen, heb ik mij daarom nooit ervan kunnen overtuigen dat de slechte daden van mensen als slecht weer waren, noch een moord als een slechte regen - de "droeve passies" lijken mij inherent aan de menselijke conditie. Mezelf daarvan bevrijden is in mijn ogen geen wijsheid, maar pure dwaasheid – is als het zelfs willen ontkennen van zwarte essentie, waarin de veronderstelde wijsheid van Spinoza mij waanzinnig lijkt en wat hij voor delirium houdt als integendeel een eerste stap naar zelfbewustzijn en helderheid.

Omdat het op die laatste alinea aankomt geef ik er de Franse tekst van het origineel bij.

Ayant quelque peine à me mettre à la place d'un Dieu omniscient, n'ayant donc jamais pu me persuader que les mauvaises actions des hommes s'apparentaient à des intempéries, ni un assassinat à une mauvaise pluie, les « passions tristes » me paraissent inhérentes à la condition humaine. Vouloir s'en affranchir n'est pas à mes yeux sagesse, mais pure folie, c'est nier noire essence même, en quoi la prétendue sagesse de Spinoza me semble délirante et ce qu'il tient pour du délire être au contraire un premier pas vers la conscience de soi et la lucidité.

* * *

Tot zover de tekst van Luc Ferry. Met ‘noire essence’ (zwarte essentie) doelt Luc Ferry m.i. op essentieel kwaad, het tot in de wortels van ’t zijn kwade (ofwel ‘t radicale kwaad van Kant). Inderdaad ontkent Spinoza dat er een zwarte kant aan de essentie van het zijn bestaat; iets dat we zouden moeten ontkennen of afwijzen. Het Zijn is voor Spinoza alleen bevestiging, affirmatie. Het is ook waarom hij werkelijkheid en perfectie als hetzelfde ziet. Of zoals Parmenides leerde: alleen het Zijn is, het niet-zijn is niet. Duisternis ‘is’ niet iets, maar betreft alleen de afwezigheid van licht. ‘Het kwaad’ – iets dat ‘objectief het kwade’ is, bestaat in Spinoza’s filosofie niet.

Luc Ferry denkt daar kennelijk anders over. Maar hij geeft een zekere vervalsing van Spinoza. Juist ook bij Spinoza kun je lezen dat de "droeve passies" inherent zijn aan de menselijke conditie. Het is juist daardoor dat hij, zoals hij op het eind van de Preafatio van het Derde deel schrijft: “humanas actiones atque appetitus considerabo perinde ac si quaestio de lineis, planis aut de corporibus esset” [“de menselijke handelingen en begeerten op dezelfde wijze beschouwen alsof er sprake is van lijnen, vlakken of lichamen.”] Spinoza wil ook niet dat wij (of de wijze) ons volledig bevrijden van de droeve passies, ons helemaal vrij maken van affectiones vanuit de omgeving (dat kan helemaal niet), maar ons er zo min mogelijk door laten leiden of beheersen.

[2] We kunnen niet zonder « het mechanisme van de illusie van de vrije wil »

Dan nu over naar hetgeen Victor Onrust me gisteren mailde (nadat ik hem had gezegd dat ik de discussie niet wilde voortzetten per e-mail, waardoor ik me vrij voel zijn tekst naar het blog te brengen). Hij reageerde ermee nog eens op het blog van vijf weken geleden, donderdag 1 februari 2018: “Het is voor de praktijk van het leven beter, ja noodzakelijk, de dingen als mogelijk te beschouwen." (TTP H.4) En wel op de laatste zin, waarmee ik mijn uitgebreide tekst - die ook toen al door hem was geëntameerd - afsloot:

"Maar die vrije wil is niet een vermogen dat werkelijk bestaat: we moeten wel ‘doen alsof’ we die vrijheid hebben."

Hierop reageert Victor Onrust met:

Het gaat om "werkelijk bestaan": iets wat praktisch als noodzakelijk onderdeel van het bewustzijn functioneert bestaat werkelijk, het "doen alsof" is een onderdeel van dat bestaan. Het is, zoals alle denkprocessen (onderdelen van het bewustzijn) virtueel, in de zin dat als je de stekker er uit trekt het ophoudt te bestaan, maar dit virtuele karakter betreft het gehele bewustzijn, alle denkprocessen. Dus of de hele geest "bestaat niet werkelijk" of zij bestaat werkelijk, maar dan ook inclusief het mechanisme van de vrije wil. Ik heb bezwaar tegen jouw/Spinoza's ontkenning en de daarbij behorende interpretatie van compatibilisme.

Over de juiste toepassing van de vele betekenissen van de term ‘compatibilisme’ wil ik het niet hebben – dat vind ik onvruchtbare tijdsverspilling. Als we – in de praktijk van ons leven - niet anders kunnen dan keuzes maken en daarbij (omdat we nu eenmaal niet alle oorzaken kunnen kennen) maar moeten doen alsof alles contingent is (en dus maar het beste kunnen “doen alsof we een vrije wil hebben”), dan erkent Spinoza uiteraard dat zo onze bestaanswijze, onze (eindige) werkelijkheid is. Maar dat ondermijnt het (theoretische) inzicht niet dat – ook al kennen wij de hele orde van het zijn niet – alles noodzakelijk uit alles voortvloeit en we in feite geen vrije wil hebben.

Maar om uit het feit dat wij nu eenmaal een eindig ding zijn en een eindige geest hebben (en geen God zijn), dan maar te besluiten dat we ‘dus’ over « het mechanisme van de vrije wil » beschikken, is een te grote en onredelijke sprong maken. Wel mag je denk ik zeggen dat we niet zonder « het mechanisme van de illusie van de vrije wil » kunnen. Maar daarbij is het tevens nuttig te beseffen dat we niet alle oorzaken van ons willen kennen - en dat die wil in werkelijkheid dus niet vrij (in de betekenis van 'onveroorzaakt')  is.