Repliek van Ton de Kok op recensie over zijn “De God van Spinoza” - #spinoza

Het is min of meer een soort ‘wet’ dat een auteur niet reageert op recensies op zijn of haar boek - – of die nu lovend of negatief, kritisch, zijn. Alsof een auteur daar als het ware “boven hoort te staan.” Het is overigens een ‘wet’ die soms overtreden wordt en wat mij betreft: terecht. Waarom zou er geen communicatie kunnen bestaan tussen een auteur en een recensent? Dat kan het betere begrip van een boek alleen maar ten goede komen.

Veel recensies van het boek van Ton de Kok, God voor niet-gelovigen. De God van Spinoza. [Bussum, Uitgeverij Thoth] zijn er voor zover mij bekend nog niet – slechts twee: die van Marijke Laurense in Trouw van 18 april 2018 en op dit blog van 19 april 2018. Opmerkelijk vind ik het dat dr. Taede A. Smedes, die er altijd als de kippen bij was om – voor NBD Biblion vooral – korte recensies te schrijven, op zijn website nu nog geen bespreking van het boekje van De Kok heeft gebracht. Misschien dat daarom Paul Delfgaauw er op zijn website, van goden en mensen, ook nog geen aandacht aan besteedde.

Gisteren stuurde Ton de Kok mij zijn reactie op mijn bespreking, waarin hij overigens ook die van Laurense in Trouw meeneemt. Hij had deze gemaakt als gespreksnotitie voor iemand met wie hij over zijn boekje en de recensies in gesprek zou gaan. Ik heb hem meteen voorgesteld die tekst als gastblog hier te laten opnemen – een idee waarmee hij akkoord ging. Hierna dus zijn repliek op mijn bespreking in het blog van 19 april 2018: “Ton de Kok’s “God voor niet-gelovigen. De God van Spinoza” – aardig om te zien… #spinoza.” Mijn dupliek breng ik in een volgend blog.

 

Reactie op recensie Stan Verdult

1.         Stan gaf direct in het begin van zijn recensie een waardering: ‘De Kok geeft een redelijk treffende schets van Spinoza’s leer’. Bingo, kat in het bakkie, dacht ik… Dit is een waardering van ongeveer de meest kritische Spinoza-kenner op deze aardkloot. En…hij houdt niet op: Naar zijn mening  is het een ‘niet-onaardig boekje’. Dat niet ‘onaardig’ heb ik gewaardeerd naar analogie van de uitspraak: ‘het is een niet-onaardig bedrag dat ik heb geërfd’. Bedoelt wordt natuurlijk: ik heb een boel geërfd, maar ik ben voorzichtig daarmee te koop te lopen. Stan kijkt wel uit om het een goed boek te noemen. Straks komt er een Spinozist die hem op zijn oordeel aanspreekt. Hoe dan ook, voor iemand die het zoveelste boek over Spinoza schrijft is het in de ogen van Stan toch aardig gelukt. Ik ben er tevreden mee.

2.        Kanttekeningen van mij: dit boekje is niet bedoeld voor nieuwkomers, die verwijs ik nog steeds naar: En je zult spinazie eten  van Jan Knol. En mijn boekje is ook niet bedoeld voor VWO-leerlingen dat Marijke Laurense (Trouw) heel aardig, maar een tikkeltje onbegrijpelijk, suggereerde. De openbare scholen zijn niet geïnteresseerd en christelijke scholen hebben niets met de God Natuur van Spinoza. Niet weinig christenen verwerpen Spinoza nog steeds onbewust als ‘die ketter’, is ons gebleken toen hij uit de examenstof filosofie (VWO) werd geweerd. Zij wenden zich liever tot God-de-Vader.

3.        Maar Stan gaat na mijn ‘treffende schets’ uiteraard een paar kanttekeningen zetten: Daar gaat-ie…

4.        Stan: ‘Door gebrek aan nuances komt Spinoza plat en ongeïnteresseerd over’. Stan heeft zijn recensie geschreven na die van Marijke Laurense. Zij had het (ook) over plat determinisme. Toch niet zo maar van haar overgenomen, hoop ik. Maar plat determinisme bestaat niet. Er is maar één determinisme en daarmee een beetje sjoemelen om het wat op te leuken, zoals Marijke dat kennelijk graag had gezien, kan natuurlijk niet.

5.        En dan ‘ongeïnteresseerd’? Ik heb Spinoza nergens kunnen betrappen op expliciete noch op impliciete geïnteresseerdheid. Hij zag de wereld en de mens zoals een wiskundige lijnen, hoeken en cirkels. Dat is het enige wat de wiskundige echt interesseert. Daarin kan hij natuurlijk niet ‘blijven steken’, (Stan) Natuurlijk wel, er is niets anders. Spinoza is, als die wiskundige, uiteraard emotieloos als hij de natuurstaat uitlegt en analyseert. En ik leg hem die kwalificatie ‘ongeïnteresseerdheid’ dan ook niet op. Hij is terecht neutraal als hij zijn deterministische natuurstaat schetst. Maar ik leg op verschillende plaatsen uit dat de mens die weloverwogen zijn eigenbelang zoekt, uit eigenbelang rationele naastenliefde betoont. En mensen die daartoe in staat zijn, dus weloverwogen (met nadruk) hun eigenbelang zoeken, ondersteunen hun conatus en zijn/worden steunpilaren in de samenleving.

6.        Verder schrijft Stan: Spinoza zou ‘macht is recht’ hebben bedoelt in ‘het teken van aangeven hoe mensen door het scheppen van een sociaal verband aan die noodlottige situatie trachten te ontkomen.’ Door te werken aan de rede kan de mens aan dat deterministische ‘noodlot’ ontsnappen, waar Stan het over heeft. Nou dat lijkt me sterk. Het noodlot is een andere aanduiding voor werking van een natuurwet. En daaraan ontsnappen is niet mogelijk…Maar goed als de mens in staat zou blijken de rede te versterken ontstaat er ruimte tot verbetering van mens en maatschappij. Dat ik daar verder niet op door ben gegaan komt omdat ik niet binnen de kaften van het Politiek Traktaat wil komen. Ik ben een godsconcept aan het uitleggen en Spinoza’s politieke visie is hierin niet relevant. Spinoza’s politieke visie, voor zover op papier gezet, is bovendien niet opzienbarend. Hij zit erg tegen Hobbes aan.

7.        Stan merkt op dat ik door het hele boekje heen de natuuropvattingen van Lucretius e.a. aanhaal. En dat ik ook uitvoerig inga op de huidige discussie over het ontstaan of het eeuwig zijn van de materie, de kosmos.  “Misschien hoopt hij daardoor niet-gelovigen voor Spinoza te winnen”, schrijft hij. Ik heb geheel niet de bedoeling mensen te winnen. Spinoza moet ze zien te winnen. Maar een verhaal over de God Natuur van Spinoza kan vandaag de dag niet meer zonder beschouwingen over oerstof, eeuwige materie, oerknal, multiversa, natuurconstanten enz. Deze kosmische verschijnselen zijn cruciaal. Als de uniciteit, de eenmaligheid dus, van de oerknal wordt bewezen gaat het hele denken van Spinoza kantelen en is er waarschijnlijk geen redden aan. Spinoza gaat uit van een eeuwige substantie en als dus blijkt dat door de oerknal eenmalig alles op gang is gebracht, is er geen sprak van een eeuwige substantie, en heeft het denken van Spinoza geen basis meer. Weg God Natuur. Wat overblijft is triomf voor gelovigen: de ‘Keessen Dekker’ onder ons, de aanhangers van schepping uit het niets (creatio ex nihilo). Een unieke oerknal biedt Kees Dekker ruimte voor een deïstische God als (Eerste) Onbewogen Beweger, het concept van Aristoteles en Thomas van Aquino. Dat is natuurlijk pain in the neck voor atheïstische astrofysici. Van daar hun spastische speculaties over multiversa en zich eeuwig herhalende (!) oerknallen. Als dat te bewijzen zou zijn, blijft de ‘substantie’ overeind. Dus er is sprake van een astrofysische patstelling voorlopig.

8.        Substantie en oerstof neem ik als eenzelfde uitgangspunt. Spinoza heeft enkele klassieke filosofen gelezen en indirect van hen kennis genomen. Alle natuurfilosofen gaan uit van de eeuwige materie, van een oerstof. En terecht. Bij niemand bestaat de gedachte dat er ‘iets uit niets’ kan ontstaan. Er is dus altijd sprake geweest van een eeuwige oerstof en Spinoza voelde dat intuïtief ook aan. Daarop moet hij zijn substantie-gedachte hebben gebaseerd. Ik heb geschreven dat de gedachte van een oermaterie bij de natuurfilosofen het ‘niet onwaarschijnlijk maakt’ dat Spinoza daarin beïnvloed is, of: ‘dat die gedachtegang zich ook bij hem zo heeft voorgedaan’. En Spinoza’s substantie én de oerstof van de natuurfilosofen bestaan zo ‘onafhankelijk dat ze niets anders nodig hebben om te bestaan en door zichzelf kunnen worden begrepen’. Ook uit de oerstof-gedachte volgde uitgebreidheid en denken, dat hadden de Oude filosofen al speculatief vastgesteld. Als er geen eeuwige oerstof-aanname zou zijn geweest, zou Spinoza nooit met zijn eeuwige substantie hebben kunnen komen. Dat Spinoza zich uitdrukkelijk keert tegen die oerstofopvatting van de natuurfilosofen, zoals Stan beweert, heb ik nergens gelezen. ‘En dat verwacht je niet te vinden bij iemand die zich al zo lang bezig houdt met Spinoza,’ slaat Stan iets te overtuigd met zijn stok. Spinoza wordt zeer divers geïnterpreteerd. Dit is de mijne. Ik kan me niet voorstellen dat Spinoza die substantiegedachte geheel autonoom heeft ontwikkeld. Dat zou tegen zijn eigen causaliteitsbeginsel ingaan? De natuurfilosofen e.a. klassieke filosofen zijn hem daarin voorgegaan.

9.        En dan mijn opmerking (33) ‘mocht u denken dat het denken uit de materie afkomstig is, dan heeft u gelijk. Voor Spinoza zijn ons denken  en onze uitgebreidheid twee kanten van dezelfde medaille’. Weer zet Stan een dikke streep in de kantlijn!  Ik had die laatste zin vooraf moeten laten gaan met: ‘Maar…Spinoza…’ dan was het misverstand bij Stan niet geboren. Iedere neurowetenschapper, vandaag weet: het denken komt uit de materie. En zo is het, tenminste als je materialist bent. Maar Spinoza zegt her en der denken en uitgebreidheid zijn een en dezelfde modaliteit van de substantie. (twee kanten van dezelfde medaille). Daar wordt over geredetwist onder spinozisten. Miriam van Reijen heeft daar een aparte opvatting over. Niks medaille…het is hetzelfde suggereert ze ongeveer.

10.      Irritant vindt Stan dat ik vaak spreek over God-de-Vader ‘alsof ik denk dat de lezer het anders niet zal begrijpen’. Stan realiseert zich onvoldoende dat heel veel mensen bij het woord God alleen maar denken aan die God-de-Vader-in-de hemel. Jarenlang heb ik de leden van mijn Spinoza-leesclub, waarmee ik de hele Ethica heb doorgeworsteld, de meesten ex-christenen, moeten voorhouden (met de vuist op tafel!!)  dat de God van Spinoza niets met die christelijke God te maken heeft. Voor de meeste mensen, ook hoogopgeleiden, wordt het woord ‘GOD’ gelieerd aan de man met de baard zoals afgebeeld aan het plafond van de Sixtijnse Kapel. Het voortdurend herhalen van het verschil tussen God Natuur en God-de-Vader is noodzakelijk om verwarring te voorkomen, om goed aan te geven over wie ik het heb. En dat vooral voor buitenstaanders…

11.       Tot Stans verrassing lijk ik een pantheïst te zijn. Waar die verrassing vandaan komt, weet ik niet. En omdat ik die indruk wek pantheïst te zijn ‘moet dat boekje maar niet worden gebruikt in het onderwijs zoals Marijke Laurense (Trouw) heeft gesuggereerd,’ schrijft Stan. Geen idee waarom niet. Ik beschouw mezelf, schreef ik, net als Einstein, als een ‘rationele religioso’, als iemand die door de macht en overmacht van de kosmos religieus wordt geraakt(Einstein). En die positie, die ‘lijding’ heeft niets te maken met pantheïsme of panentheïsme. Maar eigenlijk heb ik niets tegen beide begrippen. Wat ik niet (meer) ben is atheïst of agnost. God Natuur bestaat. (Einstein: als ik in een God moet geloven is het in de God van Spinoza)

12.      Ik behoor volgens Stan tot diegenen die Spinoza een vorm van mystiek toedichten. Yes, en terecht. Lees mijn uiteenzetting daarover. Stan behoort, lijkt me, tot het andere kamp, tot het kamp die vindt dat Spinoza de tweede helft van deel V van de Ethica, beter niet had kunnen schrijven. Maar mystiek is een wijd begrip.

13.      Dan vindt hij het ‘grappig’ dat ik de aanmaning van Spinoza geen haat met haat te vergelden vertaal naar ‘oog om oog’ en het ‘toekeren van de andere wang’. Grappig? Nou dat lijkt me een heel plausibele interpretatie. Spinoza zou daar geen enkel bezwaar tegenin hebben kunnen brengen daar hij ons aanraad geen haat met haat te vergelden, maar met liefde. Vooral omdat ik Spinoza’s vermaning toepas op de politiek van de staat Israël in de laatste twintig jaar.

14.      Merkwaardige bibliografie? Niet op alfabet maar op nummer van de ‘Mededelingen…van het Spinozahuis’. Ik gaf de voorkeur aan de chronologie van de uitgave van de verschillende nummers. Dit is geen boekje voor wetenschappers en de gewone lezer kent de schrijvers sowieso niet.

15.      Geen verwijzing naar de stoa-kenner Van Straten in de bibliografie? In de tekst van het boek staat de naam van het werk waar het citaat uit komt. Als dat de enige maal is dat ik uit zo’n werk citeer, leek het me overbodig in de bibliografie te doen alsof het werk voor mij een bron van data en inspiratie is geweest.

16.      De eerste echte fout waar Stan me op wijst is dat in de druktekst is terecht gekomen dat de TTP (onvoltooid) zou zijn. Quod non natuurlijk. Ik heb het laatste pdf van mijn boek gecontroleerd en daar stond dat ‘onvoltooid’ goed bij het Politiek Traktaat. Ra…Ra.. how can?

17.      Nog even over het ‘gemis aan nuances’, zoals Stan opmerkte. Tja, mijn uitgever zei: boekje voor buitenstaanders, hou het kort, geen ruimte voor nuances, wie nuances wil moet de Ethica maar lezen, mijn lezers moeten lekker door kunnen lezen en niet op nuances afhaken…was ik het mee eens.

 

Tot slot: ik ga uitgebreid op Stan in omdat hij, denk ik, een van de weinigen  van de spinozisten zal blijven die het boekje heeft gelezen. Vele zullen denken: mijn god, wéér een boek over Spinoza, het zoveelste. Wat heeft die De Kok nog voor nieuws te brengen. Maar ik vind het fijn om zo’n gedachtewisseling te hebben, ook al is het via dit beperkte medium. Zoiets moet je bespreken onder het genot van een Bruisend Belgisch Biertje, niet?