Bij Spinoza lees je nergens Deus sive Ratio [4 en slot over Maarten van Buuren] - #Spinoza

In het eerste blog van deze kleine reeks had ik al aangegeven dat, behalve Ed, ook Maarten van Buuren aanleiding ervoor vormde. In dit slotblog wil ik kort aanduiden wat je bij Maarten van Buuren over ratio en verstand tegenkomt.

Op Maarten van Buuren Spinoza-uitleg heb ik, zoals de oplettende lezer zal zijn opgevallen, nogal wat aan te merken. Ook in dit blog zal dat weer het geval zijn. Maar voor het onderwerp dat mij in de voorbije drie blogs bezighield, is het goed vast te stellen dat Van Buuren een interessante en treffende toelichting geeft in een aantekening bij Deel I van de Ethica. Ik doe immers niet aan zomaar Van Buuren ‘bashen’ en citeer graag die eindnoot die te vinden is op p. 68 van zijn Ethica-vertaling:

48 De reden waarom ik hier over een werkelijk Verstand spreek is niet omdat ik erken dat er een potentieel Verstand kan bestaan (Opmerking bij Stelling 31, 1).
   Potentieel verstand. Spinoza sluit uit dat er een verstand bestaat los van het denken. In ons hoofd zit niet een verstand dat in werking wordt gezet op het moment dat we gaan denken. Het enige wat bestaat zijn denkactiviteiten. We hebben de neiging om deze activiteiten te verzelfstandigen (te hypostaseren) tot een ding dat verstand wordt genoemd, maar dat verstand bestaat niet als zelfstandig ding, zoals Spinoza herhaaldelijk betoogt. Het enige wat werkelijk bestaat zijn de denkactiviteiten. Vandaar dat Stellingen 30 en 31 niet eenvoudig het verstand betreffen, maar het 'werkelijke verstand', dat wil zeggen het verstand opgevat als de verzamelde denkactiviteiten → VERSTAND, DENKDINGEN/WERKELIJKE DINGEN.

Ik vind dit een goede uitleg; alleen jammer dat hij niet verwijst naar 2/48 + Scholium waar Spinoza z’n zienswijze hierover het scherpst verwoordt.

Dan volgt onvermijdelijk toch mijn commentaar. Wat hij zoal van ‘ratio’ zegt in zijn Vijf wegen naar de vrijheid (vanaf p. 124) doet mij met vrees uitzien naar zijn in het voorjaar 2019 bij Ambo te verschijnen Spinoza’s denkraam. Spinoza in vijftig sleutelwoorden. Maar dat is van latere zorg. Op de genoemde pagina lezen we als eerste punt:

“Ratio is het oordeelsvermogen dat de feitelijke kern vormt van onze identiteit.” Dat is helemaal het verzinsel van Van Buuren. Spinoza ontkent uitdrukkelijk dat we zo’n oordeelsvermogen (zoals de Scholastiek en Descartes het stelden) bezitten. En de passage dat “vormt de feitelijke kern van onze identiteit” doet erg denken aan de Aristotelische definitie van de mens als “animal rationale”, waar Spinoza niets van moest hebben.

Aan wat hij over Ratio als Logos schrijft, ga ik voorbij - ik geef hier vooral aandacht eraan dat Maarten van Buuren tijdens de voorbije zomercursus van de Vereniging Het Spinozahuis [VHS] het zou hebben over: Wat bedoelt Spinoza met de term rede (ratio)?

Toelichting van Van Buuren: “Spinoza maakt onderscheid tussen goddelijke en menselijke rede. Goddelijke Rede is de bestaansgrond (ratio essendi) van alle dingen. Goddelijke Rede is levenwekkende rede, dat wil zeggen: oorsprong van alle dingen, samenhang die alle dingen bijeenhoudt en kiemkracht waaruit alle dingen ontstaan. Goddelijke Rede vindt haar uitdrukking in natuurwetten, opgevat als getalsmatige verhoudingen van de delen tot het geheel. 
Menselijke rede (ratio cognoscendi) behoort in tegenstelling tot de goddelijke Rede tot de verschijningsvormen. Mensen gebruiken hun rede om de affecten te beteugelen. Affecten zijn passies die door de rede tot acties kunnen worden getransformeerd. De mate waarin mensen daarin slagen bepaalt de mate waarin ze zich vrij maken. Vrijheid is vrijheid onder de wet. Menselijke rede stimuleert het eigenbelang en helpt mensen zich te handhaven in het bestaan. Mensen slagen daar beter in naarmate ze zich aaneensluiten tot samenlevingen. God manifesteert zich waar samenlevingen zich verdichten; hij verdwijnt waar samenlevingen zich ontbinden.” [Cf.]

In deze toelichting staat echt verwarrende onzin – ik zou niet weten waar Spinoza spreekt over de Goddelijke Rede en waar dan zou staan dat die niet – net als de menselijke rede - tot de modi zou behoren. Dat soort dingen verzint Van Buuren allemaal zelf. Zouden de deelnemers aan die zomercursus, waaronder velen al jaren meedoen, dat allemaal voor zoete koek hebben geslikt?

Ik heb begrepen dat de zomercursus van de VHS dit jaar een groot succes was met 48 deelnemers, het maximale aantal dat de zaal in Barchem aankan. Mij is verteld dat een aantal deelnemers juist kwam vanwege het feit dat Van Buuren als spreker in het programma was opgenomen. Ook al volgen die deelnemers al jaren lezingen en/of zomerweken aangaande Spinoza, desondanks zijn ze laaiend enthousiast over Van Buuren en dulden geen kritiek op hem. Met een smakelijk gebracht verhaal (want Van Buuren kan als een begenadigd spreker worden ervaren) lukt het hem om aan gemiddeld toch hooggeschoolde mensen baarlijke nonsens als waar en enige juistheid te verkopen.

Ik acht dat alles zeer zorgelijk. Nog zorgelijker acht ik het dat sommige deelnemers, tevens leden van de VHS, zouden hebben gedreigd dat ze hun lidmaatschap zouden gaan opzeggen als de VHS Maarten van Buuren zou blijven negeren. En dat zou de reden geweest (kunnen) zijn waarom het bestuur hem in het programma opnam! Als dit waar is (en ik twijfel niet aan de waarachtigheid van mijn informant) dan is dat een uitermate treurige en foute ontwikkeling. Hoe kan het verspreiden van Van Buurens vaak tenenkrommende visie op Spinoza’s gedachtegoed gestuit worden, als zelfs de Ver. Het Spinozahuis hem binnenhaalt en een platform biedt? Maar er is meer.

Vanochtend was de eerste bijeenkomst in een serie van 10 waarin Maarten van Buuren zijn Ethica-vertaling behandelt in de Ambassade van de vrije geest, gevestigd in Het huis met de hoofden aan de Keizersgracht 123 te Amsterdam. Het houdt nooit op… zo voegde ik in een reactie toe aan dit blog. Ik wens de deelnemers veel sterkte en vooral wijsheid toe.

Volgende maand wordt van maandag 22 oktober t/m vrijdag 26 oktober 2018 bij de Internationale School voor Wijsbegeerte weer de Spinozaweek gehouden, deze keer met het thema: Spinoza, politiek en maatschappij. Docenten zijn Kees Schuyt, Miriam van Reijen en Henri Krop. Zij legitimeren dus de Spinoza-‘kundigheid’ van Maarten van Buuren, die die week ook op de rol staat.

Toegevoegd 11 sept. 2018
Beluister hier hoe Maarten van Buuren Spinoza het liefst uitlegt aan mensen die geen filosofie studeerden.  Deze video werd op 14 aug. 2018 door De Schrijverscentrale op Youtube geplaatst. Ik was vandaag pas de 8e die hem bekeek.