Bij Spinoza lees je nergens Deus sive Ratio [3] - #Spinoza

In dit blog wil ik de in mijn ogen belangrijkste betekenis van ratio bij Spinoza bespreken. In het eerste blog behandelde ik de betekenis van ratio als equivalent van causa in: “causa sive ratio,” waarin ‘ratio’ dus vertaald dient te worden met “reden”. Het tweede blog ging over ratio in de betekenis van: verhouding, proportie. In dit blog gaat het over ratio in de betekenis van verstand.

En passant moet ik even kwijt dat mij intussen het gevoel bekruipt: waar ben ik in ’s hemelsnaam mee bezig als ik me realiseer dat er dit jaar een boek uitkwam onder redactie van Beth Lord: Spinoza's Philosophy of Ratio [Edinburgh University Press, 2018 – cf. blog]. Het wordt aangeprezen met o.a. deze zin: "These essays explore the surprisingly varied dimensions of this unacknowledged keystone of Spinoza’s thought." Enfin, laat ik maar doorgaan met mijn bijdrage te leveren aan de verdere verkenning van deze weinig gekende hoeksteen van Spinoza’s denken. Nu dus de centrale hoeksteen van zijn bouwwerk: de ratio als rede.

[1] Ik vind het nuttig te beginnen met een citaat uit H.G. Hubbeling, Spinoza’s Methodology [Van Gorcum, Assen, 1964] p. 17

The knowledge of the second kind is given by reason. Spinoza uses in his Ethics reason (ratio) and intellect (intellectus) as synonyms.¹ In the first dialogue of the Korte Verhandeling Spinoza introduces Verstand (intellect) as well as Reede (reason) as speaking persons. He does not make clear however whether there is any distinction between the two.² In the history of philosophy two faculties of the human mind are distinguished, viz, the faculty of getting knowledge by means of discursive reasoning and that by means of a direct intuition. The first faculty was called ratio in the Middle Ages, the second intellectus. The first faculty forms general concepts out of sense data by means of abstraction, the second guides man to ideas that are free from any sense experience and gives him a direct contemplation of God. The Germans (Eckehart, Luther et al.) translated ratio by Vernunft and intellectus by Verstand. Kant, however, restricted the competence of the Verstand to the world of experience, whereas the Vernunft formed the ideas of world, freedom, God etc. that cannot be reached by experience or discursive reasoning. Thus he reversed the original meaning of the two terms. The German idealists Schelling, Hegel et al. followed him in this respect. As we saw above Spinoza too made approximately the same distinction between the two faculties of the human mind using, however, the terms ratio and intellectus for both of them. He distinguishes the two faculties by the terms second and third way of knowledge. ^e
     We have already seen that reason understands the things as necessary and sub specie aeternitatis. ³ Therefore acting according to reason is nothing else than "to perform those actions, which follow from the necessity of our nature considered in itself alone." ⁴ This leads to our happiness and blessedness. "Thus in life it is before all things useful to perfect the intellect, or reason." ⁵
      Intellect is in Spinoza not the absolute thinking (cogitatio), but a certain mode of thinking that can be distinguished from other modes (as desire, love etc.) and that is understood through the absolute thinking (as an attribute of God).⁶
      According to Descartes and many of his contemporaries, the will is independent of reason in that it can go further. ^f There are things that can be denied by reason but still be affirmed by the will. Spinoza says

¹ ETH IV, App. cap. 4 (G II, 267).
² KV 1, ist. dialogue (G I, 28).
³ ETH. II, 44 corr 2, dem. (G 11, 126).
⁴ ETH IV, 59, dem. (G II, 254).
⁵ ETH IV, App. cap. 4 (G II, 267).
⁶ ETH I, 31 dem. (G u, 72).

Nuttig vind ik met name hoe Hubbeling hier in kort bestek verschillen laat zien van Spinoza met enerzijds de Scholastiek en anderzijds met Kant m.b.t. verstand/intellect en intuïtie - zeer verhelderend. Daar wil ik het verder niet over hebben. Van belang is vast te stellen dat voor Spinoza rede en verstand geen verschillende zaken zijn, maar dat het bij hem om hetzelfde gaat. Ik zal straks (onder de punten 6 & 7) nog aangeven hoe ik, anders dan Hubbeling, bij Spinoza toch enig verschil tussen beide meen te zien. Maar vast te stellen is in eerste instantie:

[2] Rede = verstand

Verstand en rede gebruikt Spinoza door elkaar: ze zijn bij hem hetzelfde. Dit i.t.t. de Scholastiek en bij Descartes. Je treft nergens bij Spinoza een passage aan die aanleiding geeft om te denken dat ze iets verschillends zijn en die je naar hun “relatie” moet doen zoeken. Zie hoe in IV/CapIV Spinoza het uitdrukkelijk heeft over “intellectus, seu ratio”. Seu is sive en betekent "oftewel wat hetzelfde is". Jammer genoeg vertaalt Krop daar verkeerd met “verstand en de rede” waardoor het lijkt om twee verschillende zaken te gaan. Quod non!

[3] Scherp onderscheid tussen verbeelding en verstand

In 1/31 +d geeft Spinoza aan wat hij onder verstand verstaat, zonder een echte definitie te geven: het is ‘een modus van denken’ (zoals er andere modi van denken zijn, zoals begeerte, liefde etc.) en behoort dus tot de genatureerde natuur. In de TIE gaf hij heel wat kenmerken van het verstand, maar aan een definitie kwam hij ook daar niet toe. Wel maakt hij daar scherp duidelijk dat verbeelding en verstand elkaar uitsluiten (zelfs omgekeerd evenredig zijn):

“quo mens minus intelligit et tamen plura percipit, eo majorem habeat potentiam fingendi, et quo plura intelligit, eo magis illa potentia diminuatur.” TIE § 58

Hoe minder de geest begrijpt en hoe meer hij waarneemt, hoe groter zijn vermogen tot verzinnen; en, omgekeerd, hoe meer hij begrijpt, hoe meer dat vermogen afneemt. [Vert. Theo Verbeek]

Kortom, de macht van de verbeelding is omgekeerd evenredig met werkelijk begrijpen.

[4] Verstand/rede is geen faculteit, geen apart vermogen

Heel belangrijk is wat Spinoza in 2/48 + s schrijft: er bestaat in de geest geen absoluut vermogen tot kennen, willen enz.  Het verstand is dus geen ‘faculteit’, geen ‘vermogen tot kennen en oordelen’. Hij beschouwt verstand en wil als abstracte algemene begrippen. Hier ontkent hij dus uitdrukkelijk de scholastieke en cartesiaanse verstands-opvatting [die ongeveer zo gaat: mijn wil legt iets voor aan mijn verstand en het verstand oordeelt vervolgens of het goed is of niet, of het ermee akkoord gaat of niet; de wil is dan ook groter dan het verstand). Deze gedachten verwerpt Spinoza en hij wijst er aldaar op dat de ideeën die ik in mijn geest aantref dat element van ‘ontkennen of bevestigen’ al in zich hebben. Verstand en wil zijn dus een en hetzelfde [2/49c].

Tussen haakjes: Ik ben het dus niet eens met het gebruik van de term ‘faculties’ in de tekst van Hubbeling die ik citeerde.

[5] Rede/verstand zijn: de ideeën

Centraal staan voor Spinoza dus de ideeën in mijn geest, concepten die mijn geest vormt omdat hij een zaak is die denkt (2/Def3). Het resultaat zou je kunnen zeggen van al die ideeën samen – voor zover ze adequaat zijn -  het verstand – oftewel: de adequate ideeën in mijn geest vormen samen mijn verstand (net zoals alle adequate ideeën samen het eeuwige verstand van God vormen [5/40c]). Het verstand is dus een soort verzamelbegrip van de resultaten van het denkvermogen, dat daarmee niet verward moet worden.

[6] Intellectus kent twee ‘stadia’: ratio en intuïtio (beide samen vormen het verstand)

Al zijn verstand en rede voor Spinoza hetzelfde, toch is er wel enig verschil via de kenvormen 2 en 3.

De 3^e kenvorm is intuitio [intuïtie], het directe inzien.  

De 2^e kenvorm is de ratio: het vergelijkend en redenerend kennen. Krop vertaalt ratio hier met “discursief inzicht”. De KV heeft hier “waar geloof en reeden”. Zie hoe Spinoza deze kenvorm gebruikt en a.h.w. nader toelicht met “mens quatenus ratiocinatur” [de geest voor zover hij redeneert] in de 26^e stelling van deel 4 van de Ethica

4/26

Quicquid ex ratione conamur, nihil aliud est quam intelligere nec mens quatenus ratione utitur, aliud sibi utile esse judicat nisi id quod ad intelligendum conducit.

Wat we ook nastreven op grond van de rede is niets anders dan begrijpen; voor zover de geest de rede gebruikt, beoordeelt hij alleen datgene als nuttig wat bijdraagt tot begrip. [Vert. Corinna Vermeulen]

Demonstratio

Conatus sese conservandi nihil est praeter ipsius rei essentiam (per propositionem 7 partis III) quae quatenus talis existit, vim habere concipitur ad perseverandum in existendo (per propositionem 6 partis III) et ea agendum quae ex data sua natura necessario sequuntur (vide definitionem appetitus in scholio propositionis 9 partis III). At rationis essentia nihil aliud est quam mens nostra quatenus clare et distincte intelligit (vide ejus definitionem in II scholio propositionis 40 partis II). Ergo (per propositionem 40 partis II) quicquid ex ratione conamur, nihil aliud est quam intelligere. Deinde quoniam hic mentis conatus quo mens quatenus ratiocinatur suum esse conatur conservare, nihil aliud est quam intelligere (per primam partem hujus) est ergo hic intelligendi conatus (per corollarium propositionis 22 hujus) primum et unicum virtutis fundamentum nec alicujus finis causa (per propositionem 25 hujus) res intelligere conabimur sed contra mens quatenus ratiocinatur nihil sibi bonum esse concipere poterit nisi id quod ad intelligendum conducit (per definitionem 1 hujus). Q.E.D.

Vetdruk van mij, SV. Zie desgewenst uw eigen vertaling(en)

[7] God hoeft niet te redeneren en ‘doorziet alles’ meteen, zodat je Spinoza m.b.t. God nooit ratio ziet gebruiken, maar alleen intellectus. Ik daag de lezer van dit blog uit een plaats aan te wijzen waar Spinoza God in verband brengt met ratio of redeneren…

Kortom Deus sive Ratio is nonsens wat Spinoza betreft.

Alleen voor de mens zijn ratio en intellectus hetzelfde, waarbij in het menselijk verstand ratio prevaleert en intuïtie zeldzamer voorkomt.