De –
zo meen ik, in sterke mate vooral door Hannah Laurens samengestelde - tentoonstelling over
Adriaan Koerbagh (1633-1669), “Eerherstel voor een Dwarse Denker” die momenteel
(die sinds 15 november tot 15 maart 2020) in museum Het Spinozahuis loopt en
daarna te zien zal zijn in de Embassy of the Free Mind in Amsterdam en daarna
van 5 september tot 5 december 2020 in de Kapel van Het Weeshuis in Culemborg,
wordt begeleid door dit aardige boekje van de gastcurator van ‘t spinozamuseum
Hannah
Laurens, De
rede: bron van geluk voor iedereen. Inleiding tot de filosofie van Adriaan
Koerbagh 1633-1669. Uitgeverij
Vantilt, november 2019 | paperback | 12,5 x 20 cm. | 136 pagina’s | € 14,50
Het
is een fraai uitgegeven boekje, voorzien van vele illustraties. Maar vooral
toegankelijk geschreven. Het boekje biedt een overzicht van het wijsgerig
gedachtegoed van de radicale verlichtingsfilosoof, ingedeeld in vier
hoofdstukken [1] (Meta)fysica: over het wezen van de wereld en over God; [2] Koerbaghs
kennistheorie: over het verschil tussen weten en gelven, en over het volgen van
de rede; [3] Geluk: het eeuwige leven en Koerbaghs seculiere ethiek en [4] Kerk
en staat: de rede als basis voor wereldlijke macht en een tolerante godsdienst.
Het
werkje voegt werkelijk iets toe aan de al bestaande inleidingen, waarvan ik
onderaan een overzicht geef: het geeft, zoals de ondertitel aangeeft, een “inleiding
tot de filosofie van Adriaan Koerbagh.”
Koerbagh komt met zijn pleidooi voor redelijkheid, verdraagzaamheid en liefde voor de medemens, zoals ze weergeeft in het vierde en laatste hoofdstuk, sympathieker over dan het beeld van de ‘dwarse denker’ die overal tegenaan schopte. Laurens schrijft in haar Inleiding: “Adriaans positieve gezicht wordt overschaduwd door zijn negatieve gezicht. Maar is wel degelijk aanwezig en verdient minstens zoveel aandacht als zijn godsdienstkritiek. Deze beknopte inleiding tot Adriaan filosofie belicht juist deze kant van de denker Koerbagh.” (p. 7-8). En aan het eind nog eens: “Zijn noodlot is uitvoerig beschreven in de biografie van Bart Leeuwenburgh. Een toegankelijke uiteenzetting van Koerbaghs positieve bijdrage aan de vroegmoderne radicale verlichtingsfilosofie is echter niet voorhanden. […] met deze inleiding tot zijn eigenzinnige filosofie komt nu ook Koerbaghs optimistische en opgetogen blik uit de duisternis tevoorschijn.’ (p. 19-20)
In
die weergave is de auteur voortreffelijk geslaagd. Daar dit vooral een weergave
van zijn filosofie uit Een Ligt Schijnende
in Duystere Plaatsen betreft, kun je echter niet spreken van zijn ”positieve
bijdrage aan de vroegmoderne radicale verlichtingsfilosofie,” want niemand (anders
dan zijn vervolgers) heeft het toen kunnen lezen.
Enigszins
verwarrend is het eerste hoofdstuk, waarin ze Koerbaghs metafysica behandelt in
het licht van die van Spinoza. Verwarrend is daarin, zoals de paragraaftitel aangeeft:
“De meervoudige essentie van het ene Wezen”. We krijgen te lezen: “Wezen drukt zich weliswaar uit in
een oneindig aantal essenties […], maar er is slechts één enkel Wezen.” (p.
30). De verwarring ontstaat door de vertaling van Spinoza’s attribuutdefinitie met
“die elk een eeuwige en oneindige essentie uitdrukken” i.p.v. “de
eeuwige en oneindige essentie”. Dit lost ze verderop op door te spreken over
aspecten of ‘kanten’ van dezelfde essentie. Zo b.v. “Wezen heeft een oneindig
aantal essenties, die alle een verschillende kant van hetzelfde zijn.” […] “Via
zijn oneindig Meervoudige Essentie geeft het Ene Wezen bestaan aan alles dat
bestaat. Het is ‘alles in alles.’” [p. 39].
Dit
gesol met ‘één essentie’ die tegelijk ook ‘méér essenties’ is, maakt dat
hoofdstuk, vooral waarschijnlijk voor expositiebezoekers die hier voor het
eerst over lezen, niet echt eenvoudig. Maar voor de rest is het een heldere
inleiding, die veel van Koerbagh duidelijk maakt.
● Bart Leeuwenburgh, Het noodlot van een ketter, Adriaan Koerbagh 1633 – 1669. Nijmegen: Uitgeverij Vantilt, 2013
● Nelleke Noordervliet, "Helden van het vrije woord," In: NRC Handelsblad, 18 juni 2007 [klik voor het artikel op onderstaande afbeelding]
Radicaal redelijk - artikel voor abonnees op Filosofie.nl
Een
greep uit de literatuur:
● P.H. van
Moerkerken. Adriaan Koerbagh, 1633-1669, Een strijder voor het vrije denken.
[Met Aantekeningen achterin]. [Met 5 facsimile's en reprodukties van
titelpagina's]. De Vrije Bladen,
Jaargang 19, Schrift 2, Februari 1948. G.A. van Oorschot, Amsterdam, [1948], 88
blz., 13 × 20.5 cm. [Over
P.H. van Moerkerken bij DBNL en eveneens hier bij DBNL. Een pdf van dit uitgebreide artikel van hem, heb ik eerder op
internet gezien, maar kan ik nu niet meer vinden.]
● J. G. Kam, Restauratie van 'Het Postpaert' aan de Nieuwendijk (nr 113). In: Amstelodamum, Jg 66, #1, jan/febr 1979, pp. 17 - 19 [PDF]
Over het huis dat o.a. in bezit was van Trijntje Adriaensdr (1600-1670), weduwe van de platteelbakker Hans Jansz Koerbagh (Bergen op Zoom 1594-1644), de moeder van Adriaen Koerbagh (1633-1669). Voegt enkele bijzonderheden toe aan de studie van Van Moerkerken.
● Hubert Vandenbossche, Adriaan Koerbagh en Spinoza. Mededelingen vanwege Het Spinozahuis XXXIX. Leiden: Brill, 1978
● Gerrit H. Jongeneelen, La philosophie politique d'Adrien Koerbagh. In: Cahiers Spinoza 6(1991), pp. 247-267 [cf. academia.edu]
● Michiel Wielema, “Elke godsdienst heeft een Koerbagh nodig,” In: HP/DeTijd, 9 nov. 2001, pp. 36-41 [cf. academia.edu] [Klik op afbeelding met de delen van het artikel bijeengebracht]
● J. G. Kam, Restauratie van 'Het Postpaert' aan de Nieuwendijk (nr 113). In: Amstelodamum, Jg 66, #1, jan/febr 1979, pp. 17 - 19 [PDF]
Over het huis dat o.a. in bezit was van Trijntje Adriaensdr (1600-1670), weduwe van de platteelbakker Hans Jansz Koerbagh (Bergen op Zoom 1594-1644), de moeder van Adriaen Koerbagh (1633-1669). Voegt enkele bijzonderheden toe aan de studie van Van Moerkerken.
● Hubert Vandenbossche, Adriaan Koerbagh en Spinoza. Mededelingen vanwege Het Spinozahuis XXXIX. Leiden: Brill, 1978
● Gerrit H. Jongeneelen, La philosophie politique d'Adrien Koerbagh. In: Cahiers Spinoza 6(1991), pp. 247-267 [cf. academia.edu]
● Michiel Wielema, “Elke godsdienst heeft een Koerbagh nodig,” In: HP/DeTijd, 9 nov. 2001, pp. 36-41 [cf. academia.edu] [Klik op afbeelding met de delen van het artikel bijeengebracht]
● Michiel
Wielema, "The two faces of Adriaan Koerbagh (1633-69)," In: Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland, 12 (2001), pp.
57-75. Cf. Academia.edu
● Michiel
Wielema, Lemma/Entry “Adriaan Koerbagh (1633-69).” In: The Dictionary of
Seventeenth and Eighteenth-Century Dutch Philosophers. General editors Wiep
van Bunge, Henri Krop, Bart Leeuwenburgh, Han van Ruler, Paul Schuurman,
Michiel Wielema. London: Thoemmes Press, 2003, 707-709. Cf. academia.edu
● Olga van
Marion: “Verboden in de Gouden Eeuw. Schrijvers, drukkers en hun strategieën.”
In Marita Mathijsen (red.): Boeken onder
druk. Censuur en pers-onvrijheid in Nederland sinds de boekdrukkunst.
Amsterdam University Press 2011, 31-44. Cf. books.google cf. ook PDF - Schrijft
op p. 33-34 over de vervolging van Adriaan Koerbagh.
● Adriaan Koerbagh, A Light Shining in Dark Places, to Illuminate the Main Questions of Theology and Religion. Edited and translated by Michiel R. Wielema. With an introduction by Wiep van Bunge. Leiden: Brill, 2011 – books.google [de Inleiding die in z'n geheel te lezen is haal ik hier binnen]
● Adriaan Koerbagh, A Light Shining in Dark Places, to Illuminate the Main Questions of Theology and Religion. Edited and translated by Michiel R. Wielema. With an introduction by Wiep van Bunge. Leiden: Brill, 2011 – books.google [de Inleiding die in z'n geheel te lezen is haal ik hier binnen]
● Bart Leeuwenburgh, Het noodlot van een ketter, Adriaan Koerbagh 1633 – 1669. Nijmegen: Uitgeverij Vantilt, 2013
De
uitgebreide bespreking door Frans Bijlsma in De Vrijdenker, Jg. 44, #7 – september 2013 [PDF], begint aldus: “Hij heeft altijd wat in de schaduw
gestaan van beroemde tijdgenoten zoals Spinoza. Toch was Adriaan Koerbagh een
van de meest onafhankelijke denkers in de Nederlanden van de 17de eeuw.”
● Elly Verzaal, Eerherstel
voor Adriaan Koerbagh (1633-1669). KB 24 mei 2013. Geeft een goed overzicht.
● Adriaan
Koerbagh (1633-69), Een licht dat schijnt in duistere plaatsen. Een
verheldering van de voornaamste kwesties van theologie en godsdienst [1668],
hertaald en ingeleid door Michiel Wielema, Vantilt, Nijmegen 2014. Cf. academia.edu
● Marc van
Oostendorp, "Verwarring baren en onverstaanbaar spreken. Adriaan Koerbagh tegen de elite."
In: Rick Honings, Lotte Jensen en Olga van Marion (red.): Schokkende boeken! Uitgeverij Verloren, 2014, pp. 123-130. Hannah
Laurens biedt vooral goed tegenwicht tegen dit hoofdstuk, waarin Oostendorp
alleen aandacht geeft aan Een Bloemhof
en aan Het ligt geheel voorbij gaat.
● Nelleke Noordervliet, "Helden van het vrije woord," In: NRC Handelsblad, 18 juni 2007 [klik voor het artikel op onderstaande afbeelding]
Geen opmerkingen:
Een reactie posten