Maarten van Buuren krijgt met 50 sleutelwoorden #Spinoza niet open

De Spinoza-boeken van Maarten van Buuren

Het wordt nu langzamerhand tijd dat ik mij eraan zet om mijn leeservaring te brengen met het – voorlopig - laatste boek van Maarten van Buuren: Spinoza. Zijn filosofie in vijftig sleutelwoorden. Met een voorwoord van Steven Nadler. Anbo/Anthos, 15 febr. 2019 - 392 pagina's - €23,99. PDF Voorwoord, Ten geleide en Inhoudsopgave 50 sleutelwoorden. Books.google.

Het eerste lemma “Aandoening – Affect” liet zich geheel lezen bij books.google. Om mij verdere ergens te besparen en om niet weer een kritische bespreking te moeten toevoegen aan de vele kritische dingen die ik al over Van Buuren’s Spinoza-interpretatie had geschreven [geef zijn naam maar in het zoekvenster in en zie], besloot ik het boek niet aan te schaffen. Ook al had ik in een reactie op het blog van 16 jan. 2019 waarin ik het verschijnen aankondigde, gezegd dat ik er naar uitkeek en er echt nieuwsgierig naar was. Maar ik ging het dus niet aanschaffen, om het niet te hoeven lezen en er niet ook nog over te hoeven schrijven… Je kunt je zoiets wel voornemen, maar je omgeving kan daar anders over denken: op 13 februari kreeg ik bezoek van Gonny Pasman en die gaf mij het boek cadeau (hoewel ze van het vorige op de hoogte was), uit erkentelijkheid dat ik op dit blog zoveel aandacht had gegeven aan het lustrum van haar Spinoza Kring Soest en het door haar georganiseerde Koerbagh-symposium. Zij zag uit naar mijn bespreking. Die breng ik vandaag, op de dag waarop Maarten van Buuren ‘s middags van 14:00 – 16:00 uur in Soest – mede in het kader van de maand van de filosofie - een lezing heeft gegeven over: Spinoza. Zijn filosofie in vijftig sleutelwoorden.

Eerst nog even dit: Henk Keizer schreef op 5 oktober 2017 om 05:45 in een reactie op dit blog

De geschiedenis zal oordelen over 'het project Van Buuren'. We mogen wat verwachten van zijn analyse van sleutelbegrippen op basis van een systematische inventarisatie van het gebruik van termen. Die onderneming heeft haast per definitie wetenschappelijke pretentie. Het is een aanpak die de Spinozastudie vooruit kan helpen. Het is het soort analyse dat mij aanspreekt. Het kan leiden tot nieuwe inzichten (in een wervingsfolder was daar al sprake van) en kan ook een belangrijke steun zijn bij het maken van vertalingen. Het zal een grote aanwinst zijn om die informatie handzaam bij elkaar te hebben. Maar onze verwachtingen mogen ook weer niet te hooggespannen zijn. Het zijn wel erg veel sleutelbegrippen waarin in korte tijd al die informatie over is verzameld. Wat ook voorzichtig maakt is dat deze analyses niet hebben geleid tot goede vertalingen van de definities van de basiseenheden van Spinoza's systeem.

Ik kan uiteraard niet “namens de geschiedenis” oordelen, maar geef hier mijn bijdrage en moet Henk teleurstellen: het werk is niet wat hij hoopte.
Het boek is opgezet als een encyclopedie met, na een kort Ten Geleide, alfabetisch geordende  lemma's, beginnend bij Aandoening - Affect, vervolgens Adam, tot tenslotte Wil: het 50e lemma - door Van Buuren "sleutelwoorden" genoemd. "God" staat ergens voor het midden en "Substantie" volgens het alfabet tamelijk achteraan. Het Ten Geleide bevat geen leeswijzer voor wie het boek wil lezen, maar nog geen idee heeft van wat de belangrijkste begrippen bij Spinoza zijn.
Ik ga hier verder geen geheel complete recensie geven, maar zal volstaan met het aan de hand van slechts drie - wel fundamentele - voorbeelden te laten zien, dat Maarten van Buuren niets of toch weinig bakt van de essentie van Spinoza’s filosofie. Hier volgen ze:

[1] Affect en affectio die Spinoza als één ziet gooit Van Buuren in tweeën uiteen.

Ook al geeft Van Buuren op p. 19 een prima vertaling - “Onder affecten (affectus) versta ik aandoeningen (affectiones) van het lichaam die het vermogen tot handelen van het lichaam vergroten of verkleinen, bevorderen of belemmeren, en tegelijk de ideeën van deze aandoeningen (Ethica III, Definitie 3).” (cf. ook zijn Ethica-vertaling) - toch lukt het hem de ‘eenheid van lichaam en geest’ die Spinoza hier benadrukt te doorbreken en hem dualistisch uit te leggen. Zo schrijft hij op p. 15: “maar affectio verwijst naar aandoening in lichamelijke, affectus naar aandoening in psychologische zin.” En op p. 18: “Affecten zijn dus ideeën (voorstellingen) van lichamelijke aandoeningen.”
Nu is het inderdaad zo dat Spinoza in de delen 3 en 4 van de Ethica vooral de mentale/geestelijke aspecten van de affecten behandelt, maar de eenheid van de lichamelijke en geestelijke kant verliest Spinoza zeker niet uit het oog en gebruikt hij in de eerste helft van deel 5 uitdrukkelijk in zijn aanwijzingen op de weg naar waar geluk. Maar het komt verderop toch weer enigszins goed, waar op p. 22/23 Van Buuren schrijft: “Aandoening en affect doen zich gelijktijdig voor. Het is niet zo dat de lichamelijke aandoening als oorzaak voorafgaat aan het affect, of dat omgekeerd het geestelijk affect als oorzaak voorafgaat aan de lichamelijke aandoening.” Ik schreef “enigszins”, want vervolgens legt hij Spinoza een “wederzijdse oorzakelijkheid” en “wisselwerking” in de mond wat betreft aandoening en affect. En op p. 29 beweert hij weer eens: “Hij [Spinoza] stelt ook uitdrukkelijk dat aandoeningen van het lichaam (affectiones corporis) onderscheiden moeten worden van affecten in eigenlijke zin, zijnde mentale voorstellingen van deze aandoeningen, maar hij gebruikt de termen aandoening (affectio) en affect (affectus) niet altijd in overeenstemming met deze definities.” Van Buuren legt Spinoza’s definitie op zijn eigen wijze volkomen foutief (dualistisch) uit en heeft vervolgens zelfs het lef Spinoza van inconsistentie te beschuldigen.

Tot zover het eerste misverstaan van Spinoza door Van Buuren meteen bij aanvang van de sleutelwoorden (deze verwarring komt nog eens terug op p. 83). Wie in kort bestek meer wil lezen over wat Spinoza verstaat onder "affectus", verwijs ik naar het door Miriam van Reijen geschreven lemma Affectus in de Bloomsbury Companion to Spinoza; naar het hoofdstuk 10 van Alexander Douglas "The Affects" in André Santos Campos (ed.), Spinoza: Basic Concepts – ook te vinden op zijn academia.edu; en tenslotte naar het onlangs in het Engels vertaalde boek van Chantal Jaquet, Affects, Actions and Passions in Spinoza. The Unity of Body and Mind, waarvan in sept. a.s. het paperback zal verschijnen. Zie hoe in die titel de affecten de eenheid van lichaam en geest uitdrukken: dát is waar Spinozisme.  

[2] Over natura naturans en natura naturata en de Attributen Denken en Uitgebreidheid

In het blog van 17-06-2017 liet ik zien dat Maarten van Buuren in een lezing deze dia projecteerde [de donkere lijntjes en het ‘?’ waren van mij]:

 

Waarop Henk Keizer eerst reageerde met: “Dat vind ik wel een heel erge ketser. Heb je dan Spinoza's metafysica wel begrepen, vraag ik mij af. De tweede dichotomie zit weer op het goede spoor (maar hoe kun je die twee zo onder elkaar zetten zonder te schrikken);” later schreef hij: “Maar ik sluit niet uit, laat ik het hopen, dat het een grafische vergissing is.” Nou, dat was het dus niet! Want zie wat in dit boek uit zijn pen of toetsenbord vloeit.

In het lemma Attributen schrijft hij: “God is volgens Spinoza een scheppende kracht (Denken) die in zijn schepping (Uitgebreidheid) woont en daarmee samenvalt. (p. 36, 37) N.a.v. een gedeelte uit brief 64 aan Schuller schrijft Van Buuren: “Het attribuut Uitgebreidheid (lichaam) is in dit voorbeeld oorzaak van het attribuut Denken (de ziel). Maar de oorzakelijke relatie werkt ook in omgekeerde richting, dat wil zeggen dat het attribuut Denken oorzaak kan zijn van het attribuut Uitgebreidheid. Het bekendste voorbeeld hiervan is God die in zijn hoedanigheid van denkend ding oorzaak is van zichzelf als uitgebreid ding. God kan, zegt Spinoza in Deel I van de Ethica, onderscheiden worden in een actief, scheppend beginsel (natura naturans) en een passief beginsel (natura naturata). Deze beginselen verhouden zich tot elkaar als de attributen Denken en Uitgebreidheid. Het scheppende beginsel (Denken) is de oorzaak die het geschapen beginsel (Uitgebreidheid) voortbrengt.” (p. 39-40).

Dit zijn meerdere blunders ineen (zowel het voorbijgaan aan de causale en conceptuele kloof tussen attributen, als het toedelen van het attribuut Denken aan de Natura naturans en Uitgebreidheid aan de Natura naturata; alsof Spinoza niet in 1/29s duidelijk had gemaakt hoe het werkelijk in elkaar steekt). Hoe krijgt hij het uit zijn pen. Ik hoop dat ik er niet verder op hoef in te gaan.
Onder het lemma God, komt dit alles nog eens terug. Daar voegt hij de verwarring toe dat hij God en de substantie als geheel en de modi als delen ziet. Hij heeft dus niet gezien, waarom Spinoza juist de term modi (i.p.v. delen) gebruikt.

Nergens (niet in het lemma Attributen, niet in de lemma’s God of Substantie) komt bij Van Buuren de oneindigheid aan attributen aan de orde: het zijn er voor hem eenvoudig twee. De vraagstukken die daarmee samenhangen, slaat hij eenvoudigweg over.

[3] Notiones communes zijn voor Van Buuren hetzelfde als universele/algemene begrippen.

In de lemma’s 47 en 48, Werkelijke dingen – denkdingen (entia realia – entia rationis) lezen we: "Denkdingen zijn algemene begrippen (notiones communes) die een grote hoeveelheid werkelijk bestaande dingen samenvatten onder het kenmerk dat ze gemeenschappelijk hebben." (p. 352) Hij ziet het onderscheid niet dat Spinoza aanbrengt tussen universalia of 'algemene begrippen' (die ieder op eigen wijze maakt en waarin mensen dus verschillen) en de gemeenschappelijke noties (notiones communes) die bij alle mensen gelijk zijn (waarin ze overeenkomen) en die (als axioma’s) de basis vormen voor ons redeneren (en waardoor we het met elkaar eens kunnen zijn). Daar van Buuren dit onderscheid niet ziet, betrapt hij Spinoza op een dubbelzinnigheid, n.l. “van de algemene begrippen (notiones communes) of universalia die volgens Spinoza enerzijds deel uitmaken van het voorstellingsvermogen en als onware kennis moeten worden gewantrouwd, en anderzijds deel uitmaken van het verstand en de methode vormen waarlangs ware kennis leidt tot geluk.” (p. 356) Ja, de universalia behoren bij Spinoza tot de imaginatio, de notiones communes tot de ratio of rede. Het is Van Buuren die ze leest alsof ze hetzelfde zijn. Jammer, want zo komt het belang dat Spinoza ziet in de notio communis bij Van Buuren volstrekt niet uit de verf. Zijn lemma’s 36-37 Taal – algemene begrippen (lingua, verba – notiones communes) dragen, hoezeer Van Buuren ook zijn best doet tot klaarheid te komen, op alle plaatsen het stempel van Van Buurens gelijkstelling van universalia en notiones communes – van het niet hebben gezien of begrepen van het onderscheid dat Spinoza tussen beide begrippen aanbrengt.

Bij deze drie gigantische blunders wilde ik het hier laten. Er valt nog veel meer te zeggen. Bijvoorbeeld over de merkwaardige resultaten die hij bereikt doordat hij al de werken van Spinoza door elkaar behandelt , op één hoop gooit, en van geen ontwikkeling wil weten. Dat Spinoza in de KV over iets anders dacht dan in de Ethica (b.v. w.b. de relatie tussen lichaam en denken) is voor Van Buuren geen onderwerp: hij zet alles eenvoudig naast elkaar. Dit speelt vooral m.b.t. de meer epistemologische begrippen: zoals in de lemma’s Geest, Intuïtie, Verstand, Voorstelling. Daarin komen telkens weer de diverse kenvormen aan de orde. Vervelend is dat hij door elkaar heen ‘voorstelling’ als vertaling van ‘imaginatio’, maar ook als vertaling van ‘idea’ gebruikt – erg verwarrend. Maar ik wilde het bij bovenstaande drie mis begrepen fundamentele zaken houden.

Ik moet nog toegeven dat ik in zekere zin wel bewondering kan opbrengen voor het vele werk dat Maarten van Buuren heeft gestoken in zijn studie van Spinoza. En er zijn zeker ook heel aardige pagina’s te lezen: b.v. de lemma’s Adam, Christus, Vroomheid en Vrouw, om er enige te noemen, maar dat zijn toch niet echt “sleuteltermen” in de strikte zin van het woord, om er Spinoza’s filosofie mee uit te leggen. Meer dan de toegegeven bewondering steekt telkens weer de ergernis de kop op over de vele plaatsen met volkomen eigenzinnige en foutieve interpretaties waar Van Buuren mee komt. Jammer, jammer, jammer. 

Hoe meer ik in Maarten van Buuren: Spinoza. Zijn filosofie in vijftig sleutelwoorden las en hoe verder ik in dit blog vorderde, hoe minder ik begreep van het voorwoord van Steven Nadler. Meer dan dit wil ik daar niet over zeggen. Spijtig vind ik de aanbeveling die het boek daarmee van deze Spinoza-autoriteit kreeg. Ik kan daaraan bepaald niet mijn aanbeveling toevoegen. Integendeel. Ik kan niet anders dan afraden dit boek aan te schaffen en te bestuderen – althans door hen die nog niet voldoende thuis zijn in Spinoza’s filosofie.