Dr.
Jos Scheren e-mailde mij van de week dat hij samen met Wijnand Duyvendak een
boek heeft geschreven dat ze op de markt willen brengen:
Wijnand
Duyvendak en Jos Scheren, Het positieve
nee. Spinoza voor de 21ste eeuw
De
auteurs zijn nog met een uitgever in onderhandeling, maar hopen dat het boek zo
mogelijk nog in 2018 zal verschijnen. Hieronder breng ik op zijn verzoek alvast
de inleiding van het boek in statu
nascendi (wellicht, straks).
Ik
had eerder al eens blogs over dr. Jos Scheren
Blog van 19-04-2011: “Een HOVO-syllabus over Spinoza’s filosofie.”
Blog van 19-04-2015: “Dr. Jos Scheren bereidt publicaties over Spinoza
voor.”
Ik
verwijs niet naar blogs waarin ik cursussen die hij gaf vermeldde, zoals hij vanaf
maandag 8 oktober 2018 tot maandag 12 november weer een cursus zal verzorgen
voor de Amsterdam Cultuur-Historische Vereniging, over: Spinoza, De Theologisch-Politieke Verhandeling. [Cf.]
Waarom
dit boek?
Vanwaar
toch de enorme populariteit van Spinoza, die hausse aan publicaties over hem, de talrijke Spinoza-cursussen
en -conferenties ? Natuurlijk, hij staat bekend als een groot denker, maar daar
zijn er meer van. Toch zijn die lang niet zo geliefd in de 21ste
eeuw als Spinoza dat is. Is het omdat het om een Nederlandse denker gaat? Daar
is in ieder geval een duidelijk antwoord op te geven: Nee, hij is minstens zo
populair in de Angelsaksische wereld als in Frankrijk, Italië of Zuid-Amerika.
De redenen van zijn populariteit verschillen niet gigantisch, want de meesten die Spinoza bestuderen en gebruiken, hebben één ding met elkaar gemeen: de behoefte aan oriëntatie waaraan Spinoza tegemoet komt. De wereld is onoverzichtelijk en kennelijk biedt Spinoza aanknopingspunten om in die wereld een weg te vinden.
En er is nog iets waar velen het wel over eens zijn, namelijk dat Spinoza heel uitgesproken vindt dat angst een slechte raadgever is.
Dat angst een slechte raadgever is in het huidige tijdsgewricht, dat vinden wij ook. Zoals wij ook denken dat Spinoza’s teksten gaan over hoe zo angstvrij mogelijk te leven. Maar vanaf hier beginnen er verschillen op te doemen. Men kan Spinoza lezen als een Stoïcijn die aanwijzingen geeft hoe in een bedreigende en bedreigde wereld de gemoedsrust te bewaren. Menigeen ziet Spinoza als dé pleitbezorger van de persoonlijke vrijheid. Vaak wordt gewezen op zijn pleidooi voor de scheiding tussen kerk en staat, hoewel die verhouding bij hem wel wat ingewikkelder is dan men zou willen. Maar dat is niet helemaal of misschien wel toch helemaal niet de Spinoza van dit boek.
De redenen van zijn populariteit verschillen niet gigantisch, want de meesten die Spinoza bestuderen en gebruiken, hebben één ding met elkaar gemeen: de behoefte aan oriëntatie waaraan Spinoza tegemoet komt. De wereld is onoverzichtelijk en kennelijk biedt Spinoza aanknopingspunten om in die wereld een weg te vinden.
En er is nog iets waar velen het wel over eens zijn, namelijk dat Spinoza heel uitgesproken vindt dat angst een slechte raadgever is.
Dat angst een slechte raadgever is in het huidige tijdsgewricht, dat vinden wij ook. Zoals wij ook denken dat Spinoza’s teksten gaan over hoe zo angstvrij mogelijk te leven. Maar vanaf hier beginnen er verschillen op te doemen. Men kan Spinoza lezen als een Stoïcijn die aanwijzingen geeft hoe in een bedreigende en bedreigde wereld de gemoedsrust te bewaren. Menigeen ziet Spinoza als dé pleitbezorger van de persoonlijke vrijheid. Vaak wordt gewezen op zijn pleidooi voor de scheiding tussen kerk en staat, hoewel die verhouding bij hem wel wat ingewikkelder is dan men zou willen. Maar dat is niet helemaal of misschien wel toch helemaal niet de Spinoza van dit boek.
Wie is
dan ‘’onze” Spinoza en waarom dit boek over hem? Er zijn er al zo veel. Laten we om een duidelijk antwoord te
geven ook maar het risico nemen onbescheiden te zijn: wij kennen in Nederland
geen boek over Spinoza dat zozeer verwant is aan de sociale bewegingen uit de
21ste eeuw, die zo’n levenslustige behoefte hebben aan een andere
wereld. Vreugdevol tegen de treurige malaise van populisme en neoliberalisme
in, zo zien wij ons boek.
Misschien overschatten wij ons zelf en zitten wij er met onze beoordeling naast, maar voor ons staat de vreugde voorop. Dat is dan vreugde die onder andere ontstaat door samenwerkend nieuwe projecten, nieuwe verbanden te creëren met de nodige duurzaamheid, dus serieuze vreugde waarin is geïnvesteerd. Actieve vreugde noemt Spinoza het, zoals te lezen staat in hoofdstuk 23 en 35 van dit boek.
Actieve vreugde is zeker ook een aspect – maar even zozeer een probleem! - van de sociale bewegingen van de 21ste eeuw. Een van de woordvoerders , Naomi Klein, gaf haar laatste boek daarom de jaloers makende titel mee Nee is niet genoeg. De titel van ons boek is daar een toespeling op: Het positieve nee.
Misschien overschatten wij ons zelf en zitten wij er met onze beoordeling naast, maar voor ons staat de vreugde voorop. Dat is dan vreugde die onder andere ontstaat door samenwerkend nieuwe projecten, nieuwe verbanden te creëren met de nodige duurzaamheid, dus serieuze vreugde waarin is geïnvesteerd. Actieve vreugde noemt Spinoza het, zoals te lezen staat in hoofdstuk 23 en 35 van dit boek.
Actieve vreugde is zeker ook een aspect – maar even zozeer een probleem! - van de sociale bewegingen van de 21ste eeuw. Een van de woordvoerders , Naomi Klein, gaf haar laatste boek daarom de jaloers makende titel mee Nee is niet genoeg. De titel van ons boek is daar een toespeling op: Het positieve nee.
Wat
betekent Spinoza voor ons? Allereerst, hij is ook maar een filosoof. En dan ook
nog eens een filosoof die vooral niet bewonderd wilde worden. Geen leider, geen
profeet, maar juist iemand die eraan werkte dat profeten en leiders overbodig
worden, zo is Spinoza.
De bruikbaarheid van wat hij schreef, hangt toch vooral af van het gebruik dat anderen ervan maken, wat hen aanspraak en aanspoorde om hun eigen gedachtes verder te ontwikkelen. Zo is het ook bij ons gegaan. Wij hebben van Spinoza genomen wat ons inspireerde. Wij dachten telkens het onze bij wat we tegenkwamen. Dus dit boek is een boek over Spinoza én over ons zelf en dat ons dat zijn niet alleen wij beiden.
De bruikbaarheid van wat hij schreef, hangt toch vooral af van het gebruik dat anderen ervan maken, wat hen aanspraak en aanspoorde om hun eigen gedachtes verder te ontwikkelen. Zo is het ook bij ons gegaan. Wij hebben van Spinoza genomen wat ons inspireerde. Wij dachten telkens het onze bij wat we tegenkwamen. Dus dit boek is een boek over Spinoza én over ons zelf en dat ons dat zijn niet alleen wij beiden.
Dan
het boek zelf: achtendertig korte hoofdstukken met een inleiding en een
conclusie, thematisch verdeeld over zes afdelingen. Het boek hoeft natuurlijk
niet van het begin tot het einde gelezen te worden. Maak een keuze, profiteer van
wat nuttig erin kan zijn, sla over wat onpraktisch lijkt. En vergeet niet:
Spinoza werkte bij ons, maar misschien niet bij een ander. Probeer dan iets
anders te vinden dat, wie weet, wel past.
Wie in
de politieke Spinoza geïnteresseerd is, kan maar het beste bij het begin
beginnen. Politiek is Spinoza altijd maar in ons boek het meest in de eerste
twee afdelingen Een boek gesmeed in de
hel en Democratisering. In deze
afdelingen willen wij laten zien op welke manier Spinoza ingrijpt in de
politieke situatie van zijn tijd met in ons achterhoofd onze eigen tijd. Wat
wij bruikbaar vinden in zijn optreden? In een paar woorden: de combinatie van
behoedzaamheid en eigenzinnigheid. Hoe Spinoza de frontale aanval op zijn
ondemocratische tegenstanders vermijdt door geduldig de zwakke punten bij hen
te ontdekken en door niet scherpslijperig te zoeken naar medestanders met wie
hij dingen deelt maar ook niet deelt. Spinoza’s positie is politiek gezien niet
florissant maar hij laat zich niet ontmoedigen. Dat hoeft ook niet want hoe
benard zijn, en ook onze positie kan zijn, hij en wij zijn er ook nog.
De
derde afdeling behandelt drie basisbegrippen van Spinoza, levensdrang, vreugde
en treurnis. Vooral de levensdrang vinden wij inspirerend. Deze drang sluit aan
bij wat we over de eerste afdeling zeiden, namelijk dat wij er ook zijn, hoe
moeizaam de verhoudingen ook lijken. Denk in dit verband bij voorbeeld aan We
are here, een groep vluchtelingen die van de Nederlandse overheid geen onderdak
krijgt maar ook niet mag werken en dus op straat zou moeten leven. Onnodig om
te zeggen hoe zwaar hun situatie is en dan toch die zelfbewuste slogan We are
here, wij zijn hier en wij zijn er ook. En wat Europa ook angstig bedenkt om
zich af- en binnen te sluiten, deze immigranten zullen blijven komen, nu en in
de komende jaren. Omdat ze leven en zoals alle mensen, ook altijd beter willen
leven.
Liefde is de korte titel van
de vierde afdeling. Nu is liefde niet zelden iets zoetsappigs, maar niet bij
Spinoza. Hij weet heus wel dat de wereld niet overloopt van liefde en dat ook
nooit zal doen. Maar in al zijn nuchterheid is hij er ook van overtuigd dat wij
van iemand of iets kunnen houden. We moeten wel, anders zouden we zelfs niet
kunnen leven. Wij hebben om het wat filosofischer te zeggen haast allemaal wel
een vermogen tot liefde. Daar wil Spinoza nu gebruik van maken, zoals hij
altijd op zoek is naar bestaande aanknopingspunten in plaats van te dromen over
hoe een ideale wereld vol liefde er zou uitzien.
Spinoza’s liefde heeft veel kanten. We noemen er hier een: erkenning. Erkenning voor wat iemand is en doet, heeft voor Spinoza alles met liefde te maken. En volgens ons is erkenning én heel vaak juist het gebrek eraan een groot thema van onze tijd. (1).
Iemand die wij kennen, was buschauffeur bij het Amsterdamse GVB. Hij ging richting pensioen en kreeg op de valreep nog een beoordelingsgesprek met zijn manager, die hem er bestraffend op wees dat volgens zijn rijtijdenregistratie hij teveel tijd gebruikte voor zijn ritten. Het was nog zo’n buschauffeur namelijk die wachtte op mensen die zijn bus nog probeerden te halen. Wat zo’n manager doet, is kwetsend, het tegendeel van erkenning, zeker op dat moment. Nou kon deze man zich wel verdedigen, maar toch…Je kunt je voorstellen dat een opeenhoping van dit soort ervaringen er bij mensen inhakt. Dat je daardoor het gevoel krijgt niet gewaardeerd te worden, waardoor je dan weer wantrouwend wordt tegenover de anderen. Is het misschien niet zo dat de nare combinatie van geen erkenning - en waarom niet - geen liefde ondervinden en wantrouwen een oorzaak is van het zo treurige populisme?
Spinoza’s liefde heeft veel kanten. We noemen er hier een: erkenning. Erkenning voor wat iemand is en doet, heeft voor Spinoza alles met liefde te maken. En volgens ons is erkenning én heel vaak juist het gebrek eraan een groot thema van onze tijd. (1).
Iemand die wij kennen, was buschauffeur bij het Amsterdamse GVB. Hij ging richting pensioen en kreeg op de valreep nog een beoordelingsgesprek met zijn manager, die hem er bestraffend op wees dat volgens zijn rijtijdenregistratie hij teveel tijd gebruikte voor zijn ritten. Het was nog zo’n buschauffeur namelijk die wachtte op mensen die zijn bus nog probeerden te halen. Wat zo’n manager doet, is kwetsend, het tegendeel van erkenning, zeker op dat moment. Nou kon deze man zich wel verdedigen, maar toch…Je kunt je voorstellen dat een opeenhoping van dit soort ervaringen er bij mensen inhakt. Dat je daardoor het gevoel krijgt niet gewaardeerd te worden, waardoor je dan weer wantrouwend wordt tegenover de anderen. Is het misschien niet zo dat de nare combinatie van geen erkenning - en waarom niet - geen liefde ondervinden en wantrouwen een oorzaak is van het zo treurige populisme?
We
zijn gekomen bij afdeling vijf Toepassingen.
Het gaat over eerzucht, medelijden, verontwaardiging, doodsangst. Wat zegt
Spinoza erover en wat hebben wij er nu aan? De vraag die Spinoza zich stelt, is
praktisch en eenvoudig: Wat hebben wij aan eerzucht of medelijden,
verontwaardiging enzovoort, als we (nog) beter willen leven?
Laten we het hier houden op verontwaardiging. Nog afgezien van wat Spinoza ervan vindt, constateert hij eerst heel realistisch dat mensen altijd wel ergens over verontwaardigd zullen zijn. Dan pas denkt hij na over het eventuele nut of schadelijkheid van de verontwaardiging. Wordt mijn leven, of nog beter, wordt ons leven beter erdoor? Op zich niet zoals valt na te lezen in hoofdstuk 28. Spinoza ziet verontwaardiging als een treurig gevoel. Dat wekt misschien verbazing maar wat hij ons wil meegeven, is dat er iets niet pluis is aan verontwaardiging. Dat er grote een kans is dat we wennen aan onze verontwaardiging, dat we alsmaar verontwaardigd blijven, dag in, dag uit.
Zo is er iets verslavends aan de verontwaardiging over wat Trump nu weer heeft bedacht, over de narigheid van de populisten met hun afschuwelijke taal van ‘’dobbernegers’’ en ‘’toeterturken’’, of over het bederven van de werkvreugde door neoliberale managers. Allemaal waar, maar toch ook niet waar, zou Spinoza hebben gezegd. We lijken wel erg actief als we verontwaardigd zijn, maar we zijn het niet echt als het daarbij blijft en jammer genoeg blijft het zo vaak daarbij. Kijk daarom uit voor pseudo-activiteit, voor opwinding op niets af, of om nog een keer te variëren op Naomi Klein: Als nee niet genoeg is dan is verontwaardiging het zeker niet. Maar wat dan wel? Daarover gaat de laatste afdeling van ons boek.
Laten we het hier houden op verontwaardiging. Nog afgezien van wat Spinoza ervan vindt, constateert hij eerst heel realistisch dat mensen altijd wel ergens over verontwaardigd zullen zijn. Dan pas denkt hij na over het eventuele nut of schadelijkheid van de verontwaardiging. Wordt mijn leven, of nog beter, wordt ons leven beter erdoor? Op zich niet zoals valt na te lezen in hoofdstuk 28. Spinoza ziet verontwaardiging als een treurig gevoel. Dat wekt misschien verbazing maar wat hij ons wil meegeven, is dat er iets niet pluis is aan verontwaardiging. Dat er grote een kans is dat we wennen aan onze verontwaardiging, dat we alsmaar verontwaardigd blijven, dag in, dag uit.
Zo is er iets verslavends aan de verontwaardiging over wat Trump nu weer heeft bedacht, over de narigheid van de populisten met hun afschuwelijke taal van ‘’dobbernegers’’ en ‘’toeterturken’’, of over het bederven van de werkvreugde door neoliberale managers. Allemaal waar, maar toch ook niet waar, zou Spinoza hebben gezegd. We lijken wel erg actief als we verontwaardigd zijn, maar we zijn het niet echt als het daarbij blijft en jammer genoeg blijft het zo vaak daarbij. Kijk daarom uit voor pseudo-activiteit, voor opwinding op niets af, of om nog een keer te variëren op Naomi Klein: Als nee niet genoeg is dan is verontwaardiging het zeker niet. Maar wat dan wel? Daarover gaat de laatste afdeling van ons boek.
Gemeenschappelijkheid
is het sleutelwoord van de laatste, zesde afdeling. De huidige sociale
bewegingen noemen het de common(s). Het woord gemeenschappelijkheid betekent onder andere dat ik geen idee heb
die helemaal van mij is en ook geen gevoel dat ik niet op de een of andere
manier met anderen deel. Ik ben omgeven door anderen tot in het diepst van mijn
bestaan. Dat kan volgens Spinoza een ramp zijn of een zegen, maar de uitkomst
daarvan komt hoe dan ook gezamenlijk tot stand. Niet alleen gebeurt daardoor
nooit helemaal wat ik wil, dat geldt ook voor grotere verbanden, voor sociale
bewegingen bij voorbeeld. De resultaten komen nooit helemaal overeen met wat de
deelnemers eraan voor ogen stond. Daar kun je teleurgesteld of verontwaardigd
op reageren, maar stel je er maar op in en probeer vooral in politiek moeilijke
omstandigheden blij te zijn met wat wel is gelukt. Ga niet voor Alles of Niets.
Maar hinkstap van iets wat lukt, al is het maar gedeeltelijk, naar iets anders
wat ook weer een beetje je zelfvertrouwen vergroot. Alleen vreugde doet naar
meer vreugde smaken. Dat hebben wij van onder andere Spinoza geleerd, die de
zeldzame kunst beheerst én wijs én realistisch én autonoom te zijn. En dat
willen wij graag doorvertellen.
Als
laatste, wij hebben het boek met veel plezier geschreven en misschien dat het
ook zo gelezen wordt. Van vreugde hopelijk naar vreugde. Dat is de weg van de
gemeenschappelijkheid.
____________________
1
Jesse Klaver, De mythe van het economisme, Amsterdam 2017.
Duyvendak die het geweld niet schuwt brandstichting bedreigingen uiten. En die schrijft over Spinoza? De kampioen van de vrije meningsuiting! Laat mij niet lachen! Spinoza wordt achter een extreem links karretje gespannen.
BeantwoordenVerwijderenJe bent snel, Herman, met je reactie; zou je zo'n a.s. boek niet eerst een kans willen geven?
BeantwoordenVerwijderenHet zou best kunnen zijn dat de verwijzingen naar Spinoza vooral van Jos Scheren komen. Mij viel op dat Wijnand Duyvendak op zijn website nog nooit iets over Spinoza schreef - zijn naam nergens noemt. Even afwachten zou i zeggen.
http://www.wijnandduyvendak.nl/