Eindejaarsoverweging over Ethica 2/7c

[1] Er is in de secundaire Spinoza-literatuur veel te weinig te vinden over de betekenis van 2/7c. Wij, vooral Henk Keizer en ik, hebben er op dit blog al veel tijd en woorden aan besteed.  Henk Keizer pakte onlangs, op de dag voor kerstmis, weer eens de draad op van die oude discussies die we zo vaak hadden gevoerd. Hij meende dat hij me nu wel zou kunnen overtuigen van zijn lezing, die hij me per e-mail toestuurde. Ik ging erop in, maar stopte bij ’t deel waarover in het verleden tussen ons wreveligheid ontstond. Ik wilde m’n kerstdagen er niet door laten verpesten. Waarop Henk mij tenslotte verweet dat ik niet op zijn argumenten inging. Waarbij ik me dan weer afvroeg: welke argumenten dan? Het in mijn ogen vermoedelijk belangrijkste pak ik eruit. Henk schreef:

“Maar bovenal staat dat uit de idee van God ideeën volgen die idee of kennis zijn van een lichaam. Dat zegt 2/7c.”

Het is voor mij nog maar de vraag of 2/7c precies dát zegt. Daarom neem ik toch weer eens de moeite tot een nadere analyse van 2/7c. Want, inderdaad gaat het om het lezen en begrijpen (interpreteren) van dat bepaald niet eenvoudige corollarium 2/7c. Opvallend is intussen hoe weinig beschouwingen er in de secundaire literatuur over te vinden zijn, maar dat had ik al gezegd.
Ik breng nummers aan bij de diverse alinea's hetgeen de voortzetting van de discussie wellicht vergemakkelijkt. En hopelijk doet er nog eens iemand anders mee, dan alleen Henk en ik.

[2] Er staat in 2/7c:

Hinc sequitur quod Dei cogitandi potentia aequalis est ipsius actuali agendi potentiae. Hoc est quicquid ex infinita Dei natura sequitur formaliter, id omne ex Dei idea eodem ordine eademque connexione sequitur in Deo objective.

From this it follows that God's [NS: actual] power of thinking is equal to his actual power of acting. That is, whatever follows formally from God's infinite nature follows objectively in God from his idea in the same order and with the same connection. [Ik neem een keer een vert. van Curley]

Hieruit volgt dat Gods vermogen om te denken gelijk is aan zijn actuele vermogen tot handelen. Dat wil zeggen: alle dingen in God die formaliter [Krop: qua wezensvorm] uit de oneindige natuur van God volgen, volgen objectief [Krop: qua gedacht object] uit de idee van God in dezelfde orde en in hetzelfde verband. [vert. Krop aangepast]

[3] Hier staat heel veel in zeer gecomprimeerde vorm.
Centraal staat volgens mij: het gaat Spinoza erom dat wat uit Gods oneindige natuur volgt en wat uit de idee van God volgt allemaal in dezelfde orde en in hetzelfde verband geschiedt. Daarover hebben we geen enkele twijfel of meningsverschil.

[4] Waar hebben we dat wel? Ik citeer eerst weer een tekst van Henk:

2/7c: ALLES WAT formeel volgt uit...... volgt objectief uit....
Ofwel: DAT WAT formeel volgt uit .... volgt objectief uit ....
Dan is wat 'formeel volgt uit' en wat 'objectief volgt uit' toch HETZELFDE?

Ik neem aan dat Henk hier bedoelt: zijn één en hetzelfde ding. Eén ding (idee) dat nu eens gezien wordt als hoe het formeel ontstaan is, dan weer hoe het in een verstand als object begrepen is. Eén ding, twee aspecten of zienswijzen. [Maar ‘formeel’ is uiteraard niet hetzelfde als ‘objectief’]

[5] Wat heeft Spinoza op het oog met “Gods vermogen om te denken” [God's [NS: actual] power of thinking]? Je zou in eerste instantie geneigd zijn te denken: het attribuut Denken. Ik ga even niet in op, maar verwijs slechts naar de dominante uitkomst in ’t Spinozisme: dat de God van Spinoza (de natura naturans) niet denkt – het verstand hoort ook niet tot God’s wezen [cf. 1/17s]. Gezien wat Spinoza hier tegenover elkaar stelt, Gods natuur (en wat daar allemaal uit volgt) en de idee van God (en wat daar allemaal uit volgt), dan heeft hij het ‘vermogen om te denken’ op ‘t oog zoals dat tot uiting komt in de natura naturata, en wel in de idea Dei. De idea Dei is een idee dat gevormd is in de natura naturata. Net als alles wat volgt uit Gods natuur - de modi van uitgebreidheid en denken (de dingen en de ideeën) - in de natura naturata gevormd wordt.
Kortom het ‘vermogen om te denken’ slaat op dat wat [God in of met] de idea Dei ‘presteert’.

[6] Hoe laat de idea Dei uit dit vermogen om te denken objectieve ideeën volgen? Wat wordt daarmee bedoeld?

Voor ik op mijn eigen lijn verder ga citeer ik een tekst van Henk Keizer:
“Uit de idee van God volgen ideeën. Waar zijn zij ideeën van? That's the question. Elke idee die volgt uit de idee van God is een idee van wat formeel volgt uit de attributen: van wat formeel volgt uit het attribuut denken (jouw punt) en wat formeel volgt uit het attribuut uitgebreidheid (een lichaam).
Daardoor is de objectieve idee die volgt uit de idee van God verenigd met zowel de formele idee van een lichaam als met het lichaam. Met de formele idee van het lichaam vormt zij één idee van het lichaam, waarbij de inhoudelijke kant wordt ingebracht door de objectieve idee. Als idee van het lichaam is de objectieve idee kennis van het lichaam, wat niet geldt voor de formele idee. Dat is mijn interpretatie.”

Dan hier mijn interpretatie, die gelijk is aan de eerste helft van Henks schets, maar verschilt van Henks tweede helft.

[7] In stelling 2/3 hadden we gelezen:

In Deo datur necessario idea tam ejus essentiae quam omnium quae ex ipsius essentia necessario sequuntur.

In God there is necesseraly an idea, both of his essence and of everything which necesseraly follows from his essence. (vert. Curley)

In God bestaat noodzakelijk een idee zowel van zijn wezen als van alles wat noodzakelijk uit dat wezen volgt. [vert. Krop, iets gewijzigd]

Wat noodzakelijk uit dat wezen, ofwel uit Gods natuur, volgt zijn de [formele] modi van uitgebreidheid en van denken; onafhankelijk van elkaar ontstaan, maar wel in dezelfde orde en verband (2/7).

Daarvan bestaan volgens 2/3 in God – daadwerkelijk, dat is actueel in de idea Dei – ideeën. Ideeën zijn vormen van begrijpen. De idea Dei is of fungeert als het verstand dat de “naast en onafhankelijk van elkaar ontstane modi (van uitgebreidheid en denken)” tot object neemt en daarmee begrijpt dat wat in dezelfde orde en verband ontstaan is, bij elkaar hoort: dat namelijk die idee-modus en ding-modus bij elkaar horen, ja één en hetzelfde ding vormen.

[8] Kortom, door het ‘vermogen om te denken’ zoals het in de idea Dei tot uiting komt, wordt de kloof die er tussen de attributen en wat daaruit volgt bestaat, overbrugd en wel doordat die dingen het object van het verstand werden en door het verstand (de idea Dei) begrepen worden. Hiermee kan Spinoza verder in het tweede deel van de Ethica spreken over de geest (dat de geest het idee van het lichaam is – 2/11 e.v.). Dát is de manier waarop m.i. de “productie van objectieve ideeën” door de idea Dei begrepen moet worden. Vandaar dat Spinoza benadrukt dat ook de objectieve ideeën uit de idee van God in dezelfde orde en in hetzelfde verband volgen.

[9] Dat “uit de idee van God ideeën volgen die idee of kennis zijn van een lichaam,” zoals Henk samenvat en vervolgens stellig zegt: “Dat zegt 2/7c” [zie boven punt 1], lijkt mij iets te ongenuanceerd. Doordat de ding- en idee-modi samen tot object van de idea Dei worden, begrijpt dat verstand dat ze bij elkaar horen en dat die aanvankelijk formele idee, via dit begrepen worden ofwel via het objectieve idee ervan, het idee (de kennis) van dit ding blijkt te zijn.

[10] Hier volgt weer een citaat uit Henks mails, waaruit zijn objectie blijkt tegen deze voorstelling van zaken:
“Laat het dan zo zijn dat door de idee van God (waar blijven de ideeën die uit de idee van God volgen) wie o wie beseft dat formele idee en lichaam bij elkaar horen, zoals jij steeds betoogt, daarmee is die formele idee nog steeds geen kennis van het lichaam.”

Dit is voor hem een belangrijk punt. Henk Keizer ziet de kennis van een lichaam, de keninhoud ervan, aangebracht worden door (of ontstaan uit) de objectieve idee. Zoals hij het eerder formuleerde:

“Uit de idee van God volgen ideeën die corresponderen met lichamen die uit het attribuut volgen (zie 2/7c) en DIE DAAR OOK IDEE OF KENNIS VAN ZIJN.”

[11] Als hij daarmee bedoelt dat vóór er sprake is van het tot object maken van wat uit de attributen volgt, de formele ideeën geen kennis van ‘hun’ lichaam hebben (of zijn), en pas als objectief idee (idee in ’t verstand) er kennis van het lichaam is, dan kan ik daarmee instemmen. Maar Henk meent dat de keninhoud van het idee geheel afkomstig is van de objectieve idee – de formele idee is en blijft een leeg omhulsel, een vorm van een idee zonder inhoud.

[12] Dit komt mij vreemd voor. Dat zou betekenen dat 2/3, “In God bestaat noodzakelijk een idee [of kennis] zowel van zijn wezen als van alles wat noodzakelijk uit dat wezen volgt,” zo gelezen zou moeten worden dat de idea Dei (behorend tot de natura naturata) de inhoud of kennis van Gods wezen (zijnde de natura naturans) zou bepalen. Nee, gekend wordt wat er al is. Datzelfde geldt voor de ideeën “van alles wat noodzakelijk uit dat wezen volgt” – die worden object van kennis en worden daarmee – door die objectivering – gekend en begrepen. Maar dat wat – bij wijze van spreken – later ‘kennis van' werd zat er altijd al in.