In dit en de
komende blogs leg ik het accent niet zozeer op hoe Spinoza zelf over leven,
dood en zelfdoding (de onmogelijkheid ervan) denkt, maar op hoe het spinozisme
diverse pogingen deed om dit bij hem te analyseren en toe te lichten. Daar zijn
nogal verschillen in te ontdekken.
Eerder had
ik voor die verschillen in het spinozisme niet zo’n belangstelling. Zoals
blijkt uit mijn blogs erover, die ik onderaan vermeld, leken mij Spinoza’s ideeën
erover voldoende helder en duidelijk. Mij was duidelijk dat voor Spinoza
zelfmoord in wezen een irrationele, ja zelfs onmogelijke daad is. Maar intussen is er in de
secundaire Spinozaliteratuur te vinden dat het voor Spinoza tóch rationeel kan
zijn (Nadler). Nu meen ik dat ik er niet omheen kan te moeten erkennen dat “het
spinozisme” redelijke aanleiding heeft, om sommige zaken verschillend te
duiden.
Over wat
dood is, over hoe dood ons overkomt, over de onmogelijkheid en idiotie van
zelfmoord en over hoe vrees voor de dood te overwinnen… over al die dingen
heeft Spinoza op enige tientallen plaatsen het zijne gezegd.
Piet
Steenbakkers heeft (met voorbijgaan van wat Spinoza over zelfmoord heeft)
hierover een goede schets gegeven in zijn
• Over de dood van
Spinoza en Spinoza over de dood [Mededelingen vanwege het Spinozahuis #105
met de bewerking van zijn lezing van 2 mei 2012]. Hij geeft daarin een
duidelijke schets van de totaal andere opvatting van Spinoza dan Plato,
Socrates en Cicero voor wie filosoferen juist een voorbereiding was op de dood.
Voor Spinoza gaat het integendeel juist om: nadenken over het leven, pregnant
uitgedrukt in 4/67:
“De vrije mens denkt aan niets zo weinig als aan de dood, en
zijn wijsheid is geen nadenken over de dood maar over het leven.” [Vert.
Steenbakkers, p. 16; lees bij hem ook het bewijs].
In de
volgende passage geeft Steenbakkers een fraaie samenvatting van Spinoza’s
benadering van de (angst voor de) dood:
“Voor Spinoza is de dood de ultieme machteloosheid, de
overgang naar een vorm van zijn die onze huidige vorm vernietigt. Weliswaar is
de dood, juist omdat deze onontkoombaar is en uit de wetten van de natuur
volgt, niet in absolute zin slecht te noemen, maar vanuit ons streven naar
zelfbehoud zullen we de dood wel als een kwaad beoordelen. De vrije mens, dat
wil zeggen degene die leeft volgens de voorschriften van de rede, laat zich
niet leiden door kennis van het kwaad – die immers altijd inadequaat is (Ethica 4, stelling 64) – en dus ook niet
door kennis van de dood, maar door adequate kennis. Hoe beter dat lukt, des te
minder zal hij of zij de dood vrezen (Ethica
5, stelling 38): wie veel kennis heeft van God, van zichzelf en van de wereld
om zich heen, zal nauwelijks angst voelen voor de dood (Ethica 4, stelling 39, scholium). Let wel: nauwelijks. Omdat de vrije mens als zodanig niet bestaat, en wij
altijd aan passies onderworpen blijven, is het kwestie van gradatie: naarmate
een mens vrijer, dat wil zeggen, redelijker is, neemt de angst voor de dood af,
zonder evenwel ooit geheel te verdwijnen.” [p. 19]
 |
| Luca Giordano (1634-1705), the Death of Seneca, ca. 1684-1685 - Musée du Louvre |
Vanwege de
opmerkelijke titel, Spinoza sterft,
vermeld ik hierna
• Emanuela Sribano, “Spinoza muore.” In: Rivista di Storia della Filosofia, Vol. 67, No. 1, «COMMENTATIO
MORTIS». LEMORTI DEI FILOSOFI IN EPOCA MODERNA (2012), pp. 107-130
Abstract: In the essay Spinoza Dies,
the Author imagines Spinoza's reflections in the hours preceding his death and
uses them to present the philosopher's theories on life, death, suicide and
eternity of the mind. These theories require a concept of identity able to
answer questions on the essence of life and death, the identity of the dying
and of the surviving individual. While some interpreters deny that the eternal
mind can be a personal one, the Author argues in complete contrast that the
mind truly achieves a personal identity only in the dimension of eternity.
• The Ethics of Suicide
Digital Archive
behandelt hoe filosofen door de hele geschiedenis heen over zelfdoding dachten
[cf.].
Van Spinoza wordt deze samenvatting gegeven en daarna volgen relevante teksten
uit de Ethica [cf.]:
Spinoza believed that
death was a severance of body and mind that does not necessarily involve
physical death. Because his criteria of personal identity include memory,
amnesia may count as death as much as becoming a corpse. For Spinoza,
immortality is impersonal and the cause of death is external; therefore,
suicide is an illogical act. Reason demands that every person should love
himself, should desire what leads him to greater perfection, and should
endeavor to preserve his own life; this seeking after self-preservation is the
principal basis of virtue. As Spinoza says in his famous dictum, “A free man
thinks of nothing less than death, and his wisdom is not a meditation upon
death but upon life.”
Vervolgens
ontdekte ik dat deze tekst overgenomen is uit
• Margaret Pabst Battin, The
Ethics of Suicide: Historical Sources. Oxford University Press, 2015 – books.google – cf. de paragraaf over Spinoza books.google
Zie dit artikel door Jana Cunningham over de
samenwerking van beide projecten.
Zoals
gezegd, Spinoza’s zienswijze op de zelfmoord behandelde Steenbakkers niet.
Hetgeen
daarover geschreven is benoem ik in volgende blogs.
Waar
mogelijk gebruik ik liever ‘zelfdoding’ dan het negatiever klinkende
‘zelfmoord’. Zie daarvoor
• Craig Paterson, “On Clarifying Terms in Applied Ethics
Discourse: Suicide, Assisted Suicide, and Euthanasia.” In: International Philosophical Quarterly 43. No. 3. 2003. [cf. en PDF]
____________________
Eerdere
blogs over het onderwerp
Blog van 30-06-2011: “Spinoza, de dood en het in eeuwigheid
'onsterfelijke'”
Blog van 20-09-2011: “Spinoza over de onmogelijkheid van zelfmoord.”
Blog van 11-05-2013: “Spinoza’s sterven, maakt deel uit van zijn
filosofie over de dood.”
Blog van 03-11-2013: “Onze conatus en de niet-inertie.” – een schitterend
blog (al zeg ik het zelf) dat ik met groot genoegen weer heb herlezen.
Blog van 31-10-2016: “Filip Buyse verschaft nieuw inzicht in hoe Spinoza
dacht over zelfmoord.”
Geen opmerkingen:
Een reactie posten