woensdag 11 juli 2018

Was Spinoza een Meta-Rabbi? - #spinoza


En wat wordt daar dan mee bedoeld?
De titel van een artikel van de – nu emeritus - professor aan de Hebrew University of Jerusalem, Paul Mendes-Flohr, te vinden op zijn academia.edu

• Paul Mendes-Flohr, “Spinoza: Renegade or Meta-Rabbi?” in: Forum 1977 #2 [27] (Autumn 1977), 54-63, geüpload naar academia.edu - een artikel dat dus verscheen in het jaar van de herdenking van Spinoza's 300-jaar geleden overlijden - het maakte mij nieuwsgierig. Het was in eerste instantie de term 'Meta-Rabbi' die nieuw voor me was en mij intrigeerde. Het is een niet onaardig artikel, waar ik op ’t eind van dit blog nog even op terugkom.

Opmerkelijk is dan dat met dat ‘Meta-Rabbi’ van de titel in dat stuk niets wordt gedaan dan dat verwezen wordt naar een hoofdstuk van George Steiner. Verder komt het niet meer aan de orde. In een later boek echter van dezelfde auteur

Paul R. Mendes-Flohr, Divided Passions: Jewish Intellectuals and the Experience of Modernity. Wayne State University Press, 1991, is er op blz. 432, deze eindnoot 24 [cf. books.google]
24. The term "meta-rabbi" was coined by George Steiner to refer to modern Jewish intellectuals (e.g., Marx, Einstein. Freud) who despite their distance from Jewish culture and religious practice retain a "Jewish sensibility" which taps the most significant depths of Judaism and pari passu singularly contributes to their general intellectual endeavor. Cf. George Steiner, "Some Meta-Rabbis," in D. Villiers, ed., New Year in Jerusalem (London, 1976). pp. 64-76.
Opm. De titel van dat boek had hij moeten citeren als: Douglas Villiers, ed., Next Year in Jerusalem: Portraits of the Jews in the Twentieth Century. (London: Harrap / New York: Viking, 1976), pp. 64-76

In een eerdere eindnoot (22) verwees hij naar een artikel dat hij twee jaar daarna schreef samen met Stephen Weinstein, dat hij wel noemt op zijn academia.edu, echter niet heeft geüpload [later overigens wél]:
Paul Mendes-Flohr and Stephen Weinstein, “The Heretic as Hero: Spinoza and the Jews of Modernity,” The Jerusalem Quarterly 5 (Winter 1977 [Spring 1978]): 57-63

Naar dat hoofdstuk van George Steiner wordt vaak gewezen. Ik haal daar enige voorbeelden van aan, waaruit we een beeld kunnen opdoen van wat Steiner met ‘Meta-Rabbis’ bedoelde.

Pierre Birnbaum, Chapter Nine, "The Absence of an Encounter: Sociology and Jewish Studies" in: Christian Wiese & Andreas Gotzmann (Eds.), Modern Judaism and Historical Consciousness: Identities, Encounters, Perspectives. BRILL, 2007 laat m.b.t. Claude Levi-Strauss op p. 226 lezen [books.google]:

“Nevertheless, some commentators think they can count him [Levi-Strauss] among the "meta-rabbis," to cite George Steiner's metaphor,9 who, since Spinoza, display in their work an implicit Jewish sensibility, even if they explicitly broke with their culture. Others do not hesitate to describe him as a "non-Jewish Jew," according to the questionable image advanced by Isaac Deutscher.10 We will keep away from such audacious interpretations. On the contrary, the author of Tristes Tropiques embodies the outstanding example of a thinker who, in his life as well as in the logic of his scholarly approach, has broken with a specific past that does not at all occupy his imagination.

Zou dat “since Spinoza” komen uit het artikel van Steiner, of uit de koker Birnbaum? Ik vermoed toch dat Steiner die verwijzing maakte, hoewel het hem vooral om ‘dissidente’ intellectuelen met een joodse achtergrond uit de laatste 125 jaar ging.

De uitvoerigste omschrijving trof ik aan in een hoofdstuk van een boek dat ik in de kast heb staan, n.l. in:
David Sorkin, « The New “Mosaik”. Jews and European Culture, 1750-1940 », in: Judith Frishman & Hetty Berg (Eds.), Dutch Jewry in a Cultural Maelstrom, 1880-1940. Amsterdam University Press, 2007. Hij schrijft op p. 21-22:

Another effort along essentialist lines is George Steiner's brilliantly articulated essay on "Meta-Rabbis". Contending that, "the Jewish element has been largely dominant in the revolutions of thought and sensibility experienced by Western man over these last one hundred and twenty-five years", he asserts that three characteristics of traditional Jewish culture have persisted in the work of Jewish intellectuals and account for their accomplishments:
an intense, perhaps pathological concentration on the life of the word, a profound historicity and bias to historical diagnosis, a commitment to analytic totality, to the ordering of all phenomena under unifying laws and principles of prediction…
These characteristics are exemplified in the "political economy of Marx, the psychology of Freud, the language philosophy of Kraus and Wittgenstein, the linguistics of Chomsky, [and] the development of a socio-anthropological model of man from Durkheim to Levi-Strauss". These thinkers are "meta-rabbis" since they are "teachers and commentators, they are masters of meaning—but outside the Law". 26

De auteur geeft verder commentaar op Steiners benadering, die ik hier terzijde laat. Dezelfde Paul Mendes-Flohr (als boven) geeft nog weer bijna tien jaar later, iets meer informatie over dat artikel van George Steiner, maar daarin komt Spinoza helemaal niet voor. Ik haal hierna het begin van die tekst naar binnen uit:
Paul Mendes-Flohr, "The Berlin Jew as Cosmopolitan", in: Emily D. Bilski (Ed.), Berlin Metropolis: Jews and the New Culture, 1890-1918. Berkeley etc.: University of California Press / New York: The Jewish Museum, 1999 – books.google
 
Tot slot
Paul Mendes-Flohr eindigt zijn 1977-artikel waar ik het ‘onderzoek’ van dit blog mee begon, “Spinoza: Renegade or Meta-Rabbi?”, aldus:
“The biographical data at our disposal are too exigious for us to determine Spinoza's disposition to the issue of Jewish continuity prior to his excommunication. What is evident, however, is that once banned from the House of Israel Spinoza indicated no remorse, only indifference (which was not the case with Prado, for instance) and indeed hostility toward his former brethren and faith. Although one may respect Spinoza in secular, universal terms, the extant historical evidence only allows us to say that from a Jewish perspective he was unambiguously a renegade.”

Hier is “a Jewish perspective” blijkaar een – al dan niet orthodox – gelovig of godsdienstig perspectief. Vanuit die optiek wordt Spinoza – uiteraard - een ketter genoemd. Maar vanuit een niet-godsdienstig of ‘seculier joods’ perspectief is Spinoza wellicht de eerste ‘Meta-Rabbi’ te noemen. Maar met het munten van de term Meta-Rabbi’, een leraar die voorbij of buiten de joodse Wet leerde en álle mensen op ’t oog had, is die Wet nog steeds het criterium; en dat was precies Steiners bedoeling: hij wilde beklemtonen dat die joodse achtergrond van de betreffende intellectuelen nog steeds meespeelde in hun denken.

Maar om iemand, die een leraar voor de hele mensheid is, nog steeds aan die joodse maatstaf te leggen, kan kwestieus zijn. Wat dat aangaat is Wittgenstein een fraai voorbeeld hoe fragwürdig dat kan zijn. Zie daarvoor
David Stern [cf.], “Was Wittgenstein a Jew?” In James Klagge (Ed.), Wittgenstein: Biography and Philosophy. Cambridge University Press, 2001, pp. 237-272. [PDF] Stern hád heel zinvol naar het artikel van George Steiner kunnen verwijzen, maar noemt (kent?) dat niet.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten