Het
februarinummer van iFilosofie, #35 van februari 2018 is uit. Het is door ieder
gratis te downloaden als PDF of als E-book (klik op de afbeelding). Het bevat, zoals ook het voorblad
laat zien, een bespreking van de Ethica-vertaling van Maarten van Buuren. Recensent
Arthur Veenstra* - veelzeggende titel: "VAN BUURENS ETHICA: ONTSLUIERING OF
VERSLUIERING VAN SPINOZA? **)
De
recensent zegt er heel wat positiefs over, maar heeft ook heel wat kritiek.
Schrijft b.v.: "Een vertaler die geen specialist is in de pre- en
vroegmoderne filosofie begeeft zich op glad ijs. Dat is precies het gevoel dat
ik krijg bij de vertaalkeuzes die Van Buuren maakt.”
Hij
maakt vergelijkingen met de andere Ethica-vertalingen,
waarbij hij vooral de Boom-vertaling van Corinna Vermeulen met de toelichtingen
van Han van Ruler prijst (hoewel hij hun namen niet noemt), de Prometheus-vertaling van Henri Krop wel vermeldt, maar niet kent (“alleen
maar doorgebladerd”), en de Wereld-bibliotheek-vertaling van Van Suchtelen niet
noemt.
Een
erg deskundige op dit terrein lijkt de recensent me niet, wanneer hij zijn
persoonlijke leeswijzer voor de Ethica begint
met:
"-A Book Forged in Hell, Stephen Nadler:
een levendige en niet-filosofische beschrijving van het Amsterdam van Spinoza
in de 17de eeuw. Waarom Spinoza’s Ethica zo
stormachtig werd ontvangen." Hij heeft dat boek kennelijk niet gelezen en
niet in de gaten dat het over de TTP gaat!
Laatste
opmerking: de link aan het eind onder "Spinoza (vertaald en ingeleid door Maarten van Buuren), Ethica.
Ambo|Anthos, 2017" brengt je naar de "webshop van de
Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW) bij Boom Filosofie," waar
die Ethica-vertaling niet bij staat.
Slordigheidje.
Maar dit zijn kleine randopmerkingen bij een overigens interessante bespreking om kennis van te nemen. Eindelijk hier een serieuze en kritische bespreking van Van Buurens vertaling.
_________________
*) Over Veenstra kan ik niets vinden. Al eerder maakte ik de opmerking: "Opmerkelijk dat iFilosofie niet even een aanduiding geeft van wie en wat hun recensenten zijn." [cf. blog]
Maar dit zijn kleine randopmerkingen bij een overigens interessante bespreking om kennis van te nemen. Eindelijk hier een serieuze en kritische bespreking van Van Buurens vertaling.
_________________
*) Over Veenstra kan ik niets vinden. Al eerder maakte ik de opmerking: "Opmerkelijk dat iFilosofie niet even een aanduiding geeft van wie en wat hun recensenten zijn." [cf. blog]
**) Els van Swol wees hier op in een reactie op dit blog. Dank daarvoor .
Arthur Veenstra ergert zich aan ‘verschijningsvorm’. Hij leest het alsof er een vorm verschijnt aan een subject. Verschijningsvorm zou volgens hem een reeds bestaand subject impliceren.
BeantwoordenVerwijderenMaar dan blijft Veenstra natuurlijk in een descartiaanse lezing met scheiding van subject en object.
Het woord ‘verschijningsvorm’ is daarentegen beter te begrijpen als de vorm waarin en waarmee ‘subject’ verschijnt. Dan is het subject niet eerst bestaand in tijd, met tegenover een aan hem of haar verschijnend object, maar verschijnen subject en object tegelijkertijd als ‘verschijningsvorm’.
In verschijningsvorm tonen zich tegelijk subject en object als eenheid zonder onderscheid.
Je ziet, er zijn meedenkende en tegendenkende manieren van lezen. Het heeft geen zin ‘verschijningsvorm’ descartiaans te lezen in een spinozistische tekst. Een lezer die die descartiaanse wijze begrijpelijkerwijze in eerste instantie uit gewoonte doet leert al verder lezend hoe het wel zit bij Spinoza.
Prima reactie, Ed. Mij viel ook op waar je op wijst. Je zou ook kunnen zeggen dat hij Kantiaans leest, want het is vooral pas door Kant dat die scherpe scheiding subject-object in de filosofie kwam.
BeantwoordenVerwijderenVerder ben ik zeer tevreden met je opmerking.
Of 'verschijningsvorm' de beste vertaling van 'modus' is en de tekst daarmee herkenbaar blijft als "een spinozistische teks" (om jou te citeren) weet ik niet, betwijfel ik eerlijk gezegd.
O, wat ben ik nog steeds ontzettend benieuwd naar de vertaling van Piet Steenbakkers, die hopelijk ooit nog komt.
Niet dat ik het beste vertaling vindt van het woord (gewoon 'modus' vind ik beter), maar 'verschijningsvorm' heeft in dit geval niets met de verhouding subject-object te maken. Het gaat om een verschijningsvorm van de substantie, de wijze waarop een substantie verschijnt, zich manifesteert, niet om de wijze waarop een substantie aan ONS verschijnt.
BeantwoordenVerwijderenZie bijvoorbeeld de definitie van lichaam: onder lichaam versta ik een modus die op een welbepaalde manier het wezen van God uitdrukt, voor zover deze beschouwd wordt als iets uitgebreids. Een verschijningsvorm van de substantie.
Overigens erkent Spinoza wel degelijk een kennend subject, dat de werkelijkheid beschouwt als wijzen van denken, dan wel als wijzen van uitgebreidheid (2/7s). Maar dat heeft volgens mij niets met de definitie van modus te maken.
Ik denk dat 'modus' het best als een technische term kan worden beschouwd, waar Spinoza een specifieke betekenis aan geeft. Je gaat 'attribuut' ook niet definiëren als 'eigenschap'.
BeantwoordenVerwijderenMaar ik ben het wel met de recensent eens dat 'verschijningsvorm', ook met mijn lezing, geen goede vertaling van 'modum' is, de makke van Nederlandse vertalingen, veel te veel interpretatie.
BeantwoordenVerwijderenHenk, ik ben het met je eens dat 't beste is om 'modus' als technische term te zien en dan niet te vertalen. Maar toch hanteert een lezer dan voor zichzelf toch a.h.w. inwendig een soort 'vertaling' of 'interpretatie' om die technische term te begrijpen - je kunt uiteindelijk niet zonder.
BeantwoordenVerwijderen'Manier van manifesteren' of zoals Deleuze benadrukte: 'expressievorm' of 'manier van zich uitdrukken', zijn denk ik betere alternatieven voor 'verschijningsvorm'. Die laatste vertaling heeft toch de suggestie in zich dat er een onderscheid is tussen 'verschijning' en 'het eigenlijke ding' [das Ding an sich] - ik verwees niet voor niets naar Kant. Die andere termen dragen die bijbetekenis niet met zich mee en benadrukken meer de eenheid, het monisme: er is één ding en dat manifesteert zich volledig in de modi (er blijft niets iets aparts over).
We zijn het eens over de beste vertaling, en ook wel over jouw bezwaar tegen 'verschijningsvorm', maar als alternatief kun je toch niet 'expressievorm' of 'manier van zich uitdrukken' gaan definiëren: onder een expressievorm / manier van zich uitdrukken versta ik ...?
BeantwoordenVerwijderenInderdaad, Henk, zo niet.
BeantwoordenVerwijderenMaar als Spinoza [ik breng sommige van zijn woorden in hoofdletter] in de Godsdefinitie 1/Def6 schijft: “Per Deum intelligo ens absolute infinitum hoc est substantiam constantem infinitis attributis quorum unumquodque aeternam et infinitam essentiam EXPRIMIT.”
En hij in 2/7s stelt: “Sic etiam modus Extensionis et idea illius modi una eademque est res, SED DUOBUS MODIS EXPRESSA;” dan weet ik nog zo net niet of hij er niet mee akkoord zou zijn dat je zijn modus-definitie
1/Def5, “Per modum intelligo substantiae AFFECTIONES sive id quod in alio est, per quod etiam concipitur” niet ook zou mogen lezen als:
“Per modum intelligo substantiae EXPRESSIONES sive id quod in alio est, per quod etiam concipitur."
Zo bedoel ik 't.
Even een zijpaadje. Ik merk nu pas dat Spinoza zijn definitie niet formuleert als:
Per MODOS [meervoud accusativus van modi] intelligo substantiae AFFECTIONES [meervoud] sive id quod in alio est, per quod etiam concipitur.
Hij zet zijn defniendum in enkelvoud (modus, 4e naamval modum) en brengt zijn definiens in meervoud (substantiae AFFECTIONES). Zoals gezegd, een zijpaadje dat niets met het onderwerp hier te maken heeft.
Geen twijfel over het belang van 'exprimere' en de mogelijkheid van 'expressiones' in de definitie (hoewel ik dat weer teveel geïnterpreteer vind). Maar het ging om de vertaling van het woord 'modum'.
BeantwoordenVerwijderenModus zien als een technische term met een specifieke betekenis is wel de bedoeling, alleen lukt dat niet op dezelfde manier als een X bij 2X2.
BeantwoordenVerwijderenOndanks de omschrijvingen van Spinoza blijft modus een te interpreteren term.
Stan, maar we kunnen wel eens proberen of we hier tot een optimale vertaling van de modusdefinitie kunnen komen? Ik stel me voor dat we dan ook naar gezaghebbende buitenlandse vertalingen moeten kijken. Ik denk dat het dan gaat om de vertaling van de termen 'modum' en 'affectiones. ('concipitur wordt alleen door Van Buuren afwijkend vertaald).
BeantwoordenVerwijderenIk maak een begin:
'modum', 'substantiae affectiones' (Spinoza)
'mode', 'the affections of a substance' (Curley)
'mode' 'the affections of substance' (Shirley)
'mode' 'the modifications of substance'(Elwes)
'mode' 'the affections of substance' (Parkinson)
'manière' 'les affections d'une substance'(Pautrat)
'Modus' 'die Affektionen der Substanz' (Stern)
'modo' 'le affezioni di una sostanza'(Mignini)
'modo' 'le affezioni di una sostanza'(Giancotti)
Dan de Nederlandse vertalingen:
'bestaanswijzen' 'de openbaringen van een substantie' (v. Suchtelen)
'modus' 'aandoeningen van een substantie' (Krop)
'modus' 'de wijzigingen van een substantie' (Vermeulen)
'verschijningsvorm' 'de aandoeningen van een substantie' (v. Buuren)
En dan moeten we natuurlijk nog naar de woordenboekvertalingen van de Latijnse termen kijken. Dit is een begin. Aan jou de volgende stap?
De vertaling van Henri Krop lijkt mij het beste. Ik denk dat voor een boek als de Ethica moete gelden: eerst vertalen, daarna interpreteren.
BeantwoordenVerwijderenVertalen is interpreteren.
VerwijderenBuiten streng wiskundige wetenschappelijke formuleringen is elk woord pas interpreterend te verstaan. Filosofie is daarom geen wetenschap. Gelukkig maar.
Henk, lijkt me interessant. Voor ik per omgaande en mogelijk te snel reageer, wil ik er nog even over denken (en eerst maar eens even gaan eten...). Ik kom er nog op.
BeantwoordenVerwijderenLaten we niet vergeten dat Spinoza zijn definities formuleert met
BeantwoordenVerwijderen"Onder ... versta ik".
Hij begint met zijn uitgangspunt of interpretatie.
Om te beginnen ben ik het eens met Ed: vertalen kan niet zonder interpreteren. De eis "eerst vertalen, dan interpreteren," is een onmogelijke omdraaiing van hoe het gaat en dient te gaan.
BeantwoordenVerwijderenWat de diverse vertalingen van de definitie van modus betreft, heb ik moeite mee te gaan met de keuze van Henk voor de vertaling van Krop: 'aandoeningen van een substantie'. Dit leunt veel teveel aan tegen, heeft een connotatie met 'aangedaan worden' - iets wat niet op de substantie kan slaan, want er is niets (buiten de substantie) waardoor de substantie zou kunnen worden aangedaan. Die vertaling maakt de substantie veel te passief, terwijl een meer actieve benadering bedoeld moet zijn en wenselijk is. Ik vind daarom de vertaling van Elwes, 'the modifications of substance', eigenlijk veel geschikter. Maar die heeft het nadeel dat in het definiens nog eens de term 'modi' opgenomen wordt. 'Modificare' is samengesteld uit modi (meervoud van modus, hier 'manieren'/'wijzen') en facere (doen of maken): manieren van doen of wijzen van doen - is in ieder geval iets actiefs. Maar nogmaals, met het nadeel dat modus/modi wordt herhaald.
Mijn voorstel gaat verder dan vertalen, maar is een amendement op Spinoza's formulering.
Ik stel me zo voor dat Spinoza, als hij kennis zou hebben van al die vertalingen en discussies, een wijziging van zijn definitie zou maken én ook een explicatio zou toevoegen, zoals hij bij 2/Def4 deed:
Per modum intelligo substantiae EXPRESSIONES sive id quod in alio est, per quod etiam concipitur.
Explicatio.
Dico potius expressiones quam affectiones quia affectionis nomen indicare videtur substantiam ab aliquid pati. At expressio actionem substantiae exprimere videtur.
[ik probeer eens wat; benieuwd of iemand een fout tegen 't Latijn ziet]
Ik was er even niet.
BeantwoordenVerwijderen'eerst vertalen, dan interpreteren' is natuurlijk relatief. Ik bedoel: zo letterlijk mogelijk vertalen. Dat is voor een boek als de Ethica nodig, anders kun je de vertaling voor studie in elk geval niet gebruiken. Zo vind ik de vertaling 'uitdrukkingen' voor 'affectiones' niet goed. Zo heeft Spinoza het niet gezegd. Het is interpretatie. Ook vind ik 'uitdrukkingen van een substantie, ofwel wat in iets anders is' geen erg logisch verband. Bij een vertaling moet je er van op aan kunnen dat Spinoza het gezegd heeft zoals het er staat. Er is natuurlijk altijd een kleine marge die eigen is aan vertalen. Maar er moet niet een heel ander woord staan dan Spinoza heeft gebruikt.
Ik ben het met Stan eens dat 'aandoeningen' de connotatie heeft van passief van buitenaf ondergaan. Maar Spinoza heeft wel 'affectiones' gebruikt. Dat woord moeten we zo goed mogelijk vertalen en het lijkt erop dat 'aandoeningen' de meest aangewezen vertaling is (ook kijkend naar de buitenlandse vertalingen). Daarmee moeten we dan door de interpretatie in het reine zien te komen. Een 'aandoening' van een substantie lijkt wel aan te geven dat iets 'in' een substantie is. Misschien heeft Spinoza dat willen benadrukken.
In zulke kwesties raadpleeg ook even hoe De Nagelate Schiften vertaalt. Aldus [de 'u', 'w' en 'x' zijn bedoeld hoogergeplaatst (in superscript) te staan, waarbij de bijbehorende toelichtingen in rechtermarge gedacht moete worden]:
BeantwoordenVerwijderen"V By uwijze versta ik wd'aandoeningen der xzelfstandigheit, of dit, 't welk in iets anders is, daar door het ook bevat word."
u Modus.
w Affectiones.
x Substantia.
Dit pleit zeer voor de vertaling van Krop die kennelijk de NS volgt.
Inderdaad moet "aandoening van een substantie" iets zijn wat zich in de substantie afspeelt en volledig een activiteit van/binnen de substantie is.
Stan en Henk, in aansluiting op Stan’s 17 februari 21:30 iets over expressie bij Deleuze.
BeantwoordenVerwijderenHis (Deleuze) supplement to Spinoza's system is the introduction of the concept of expression: thought expresses substance by thinking substance. Thus, thinking is not a reflection upon being as much as it is an engendering of being. If this is the case, expression is that through which substance is given, and from which an axiomatic demonstration follows as a rational, or purely logical consequence. The act of expression, then, is a foundation for Spinoza’s ontology insofar as it is through the expression of substance in thought that one can produce the axioms that secure its existence in a rational framework. Expression produces rather than deduces substance.
Ed,
BeantwoordenVerwijderenIk heb veel waardering voor de manier van uitleggen door Sam Gillespie uit wiens "The Mathematics of Novelty. Badiou's Minimalist Metaphysics" je deze passage hebt. Maar...
... vindt jij ook niet verwarrend:
"Expression produces rather than deduces substance." Maar daarvoor
"it is through the expression of substance in thought..."
Wat drukt zich nu uit? De substantie toch?
Ik bedoel maar: iets te veel supplement misschien en iets te weinig toelichting.
BeantwoordenVerwijderenVerwarrend? Nee. Het is niet substantie dat zich uitdrukt alsof die reeds bestaat vòòr expressie. Substantie bestaat bij de gratie van Spinoza’s definities en axioma’s.
Verwijderen(Daarom dat ik de jongens en de meisjes die substantie vanuit de fysica denken niet volg, het is onnodig en niet filosofisch. Badiou omschrijft substantie als de lege verzameling en dat is best te begrijpen.)
Naar aanleiding van een eerder blog had ik uit nieuwsgierigheid toch maar eens Deleuze's 'Critique et Clinique' aangeschaft. Ik ben niet zo van Deleuze, zijn 'Spinoza et le problème de l'expression' vond ik een niet door te komen warrig, slordig verhaal. En nu dan zijn 'Spinoza et les trois Éthiques' in de genoemde bundel. Na drie bladzijden weer weggelegd. Je zinsdeel 'iets teveel supplement' deed me deze regels schrijven. Erg veel supplement.
BeantwoordenVerwijderenJe moet kunnen meedenken met een filosofie vanuit de coördinaten waarmee en waaruit gedacht wordt anders toont zich niet wat alleen vanuit die coördinaten kan getoond/gedacht worden. Je kan niet “zomaar even’ Deleuze lezen!
VerwijderenBestaan is verschijnen in een zinveld. (Vandaar dat ik 'verschijningsvorm' bij Spinoza kan plaatsen.)
Jammer van die aanschaf, Henk, temeer daar de Engelse vertaling, zoals ik in dat blog schreef, in z'n geheel bij books.google te lezen is. Dan had je je die ergernis en uitgave kunnen besparen. Enfin, je hebt een nieuwe ontmoeting gedaan en bent een ervaring rijker geworden - ook van vervelende ervaringen kun je rijker worden (mijn supplement).
BeantwoordenVerwijderenIk vrees Ed dat ik jou om dezelfde reden niet lees als waarom ik Deleuze niet lees.
BeantwoordenVerwijderenDat is geen probleem.
VerwijderenRichard Feynman zei eens: “When you explain a why, you have to be in some framework that you allow something to be true.”
Deze reactie is verwijderd door de auteur.
BeantwoordenVerwijderen