Maarten van Buuren begrijpt het parallellisme niet.

Maarten van Buuren’s ‘Spinoza – Vijf wegen naar de vrijheid’ redux [vervolg 5]

Dit is het laatste blog, waarin ik merkwaardigheden laat zien in dit boek over Spinoza van Van Buuren, voor ik in een laatste blog alles nog eens op een rijtje zet en mijn conclusies trek. Ik kan wel bezig blijven, maar er moet een keer een einde aan komen.

Een van de merkwaardigste teksten vinden we halverwege het boek in het derde hoofdstuk waarin hij Spinoza’s kennisleer behandelt, maar hoe... Spinoza behandelt denken (en kennisvorming) en uitgebreidheid (materiële ontwikkeling) als twee volkomen, gescheiden naast elkaar plaats hebbende processen, die echter – doordat ze werkingen van één substantie betreffen – in één en dezelfde ordening en aaneenschakeling plaats hebben. Dit is wel – hoewel discutabel, maar daarop ga ik nu niet in – aangeduid met de term “parallellisme:” naast elkaar en onafhankelijk van elkaar gelijk opgaande processen. Zoals de materiële dingen zich ontwikkelen en zoals de denk- en kennisaspecten zich geheel onafhankelijk daarvan ontwikkelen, verloopt zodanig parallel en is zodanig van dezelfde orde en verband dat Spinoza vervolgens in staat is ze zo op elkaar te betrekken dat we met a.h.w. aspecten van een en hetzelfde ding te maken hebben dat nu eens van de materiële, dan weer van de denk/kenniskant kan worden bekeken. Tot zover mijn samenvatting van het parallellisme dat Spinoza in en vanaf 2/7 ontwikkelt.
Laten we nu zien wat Van Buuren hiervan maakt.

Ik citeer een wat langere passage van de pagina’s 126-27

Het intellect is, net als de verbeelding, een onderdeel van het verstand, maar terwijl de verbeelding een idee is van het lichaam en via dat lichaam van de lichamen die zich buiten ons lichaam bevinden, is rede (intellect) een idee van de verbeeldingsideeën. Rede (intellect) is met andere woorden het idee van een idee (idea ideae), oftewel reflexief denken. Het redelijk denken onderscheidt zich daarin van de waarneming dat het een bespiegeling is op de ideeën die via zintuiglijke waarneming en taal onze geest binnenkomen. De ideeën van de rede (intellect) zijn dus geen ideeën van het lichaam, maar weerspiegelingen van, of beter: bespiegelingen op deze ideeën.

Hier onderbreek ik hem even, want dit vraagt al heel wat opmerkingen. Om te beginnen wat de eerste regel geeft: “Het intellect is, net als de verbeelding, een onderdeel van het verstand.” Hier maakt Van Buuren de vergissing dat de verbeelding tot het verstand (intellect) zou behoren, terwijl Spinoza juist een scherpe tegenstelling ziet; ja, beide, verbeelding en verstand behoren tot de geest (Latijn: mens), maar sluiten elkaar uit. In de TIE (§§ 58 en 59) benadrukt hij heel scherp het omgekeerd evenredige van imaginatio en intellectus. Dat neemt hij in de Ethica bepaald niet terug. Ik verdenk Van Buuren hier ervan dat hij met “ideeën van het lichaam” de ‘genitivus subjectivus’ voor ogen heeft en niet de ‘genitivus objectivus’.

Een van de hersenkrakers in Spinoza's werk is nu dat Spinoza veronderstelt dat verbeelding (verbeeldingsideeën) en rede (reflexieve ideeën) zich geheel onafhankelijk van elkaar ontwikkelen, elk volgens hun eigen logica. De scheiding tussen de beide reeksen is volgens Spinoza absoluut. Spinoza baseert deze volstrekte scheiding op de overweging dat elk van de reeksen herleid kan worden tot een van de twee eigenschappen (of attributen) van het zijn die hij onderscheidt: materie (uitgebreidheid) en geest.

Hier bevestigt Van Buuren dat hierboven verwoorde vermoeden: “verbeeldingsideeën” behoren bij hem kennelijk tot de materie ofwel het attribuut van de uitgebreidheid en spelen zich niet af in de geest, in het attribuut van het denken.

Spinoza streeft Descartes weliswaar voorbij in zoverre hij aanneemt dat er maar één substantie is (of zelfstandigheid zoals substantie in de Korte Verhandeling wordt genoemd), in plaats van de drie substanties, God, materie en geest, die Descartes veronderstelt. Spinoza overwint met andere woorden het cartesiaans dualisme, de beide door Descartes onderscheiden geschapen substanties 'uitgebreidheid' (materie) en 'ziel' (geest), maar hij laat diens dualisme terugkomen op het niveau van de eigenschappen (attributen) van de substantie. Er is wel betoogd dat Spinoza's overwinning van het dualisme maar een halve overwinning zou zijn, omdat zijn eigenschappen of attributen nauwelijks te onderscheiden zijn van Descartes' geschapen substanties. Hoe dit ook zij: Spinoza veronderstelt dat de waarnemingen zich onafhankelijk van de rede en volgens een eigen logica ontwikkelen naast en parallel aan de ideeën van de rede (intellect). Parallel, want de ideeën van de dingen (de waarnemingen) ontwikkelen zich op precies het zelfde moment en in precies dezelfde volgorde als ideeën over de waarnemingsideeën, zij het op volstrekt gescheiden wegen. Je zou beide reeksen kunnen vergelijken met de rails van een treinspoor: volstrekt parallel, maar elkaar nergens rakend. De relatie tussen de denkrail en de waarnemingsrail is reflexief in die zin dat de denk-reeks een weerspiegeling vormt van de waarnemingsreeks.

Over dat de “denk-reeks een weerspiegeling vormt van de waarnemingsreeks” hebben we het eerder gehad in het blog van 18 januari 2018, “Volgens Maarten van Buuren is bij Spinoza denken afgeleid van de uitgebreidheid.” Het is goed om dat vast te houden – Van Buuren is hierin consequent.

Ik moet eerlijk bekennen dat ik moeite heb met deze redenering. Waarneming en denken lijken me in hoge mate geïntegreerd en misschien wel identiek te zijn in de zin dat het mij niet lukt om het ding dat ik zie (waarneming) los te maken van de gedachte van wat dat ding is. Mijn waarneming is mijn gedachte, ook al lijkt er soms enige vertraging te zitten tussen het moment van waarneming (wat zie ik daar in de verte aankomen?) en de herkenning van wat ik zie (aha, het is een auto), maar ook in dat hele traject valt mijn denken (wat zie ik toch? Is het misschien een fietser, of een paard-en-wagen? Aha, nee, ik zie het al, het is een auto) samen met mijn waarneming.

Merk op, dat Van B. hier (à la Descartes) vanuit zichzelf redeneert, terwijl Spinoza een betoog ‘vanuit God’, resp. vanuit het intellect opbouwt, dus vanuit hoe de werkelijkheid (waar de mens een onderdeeltje van is – dus buiten de mens) in elkaar steekt.

Ik heb dus veel moeite met Spinoza's parallellisme. Wat ik nu doe als een filosoof me confronteert met een schijnbare absurditeit is dat ik mezelf in situaties plaats waarin zijn redenering klopt. Ik onderwerp mezelf aan een denkoefening. Mijn denkoefening leidt tot de volgende situatie: Ik loop door de stad. Ik zie een fiets die met een ketting aan een lantaarnpaal is vastgemaakt. Als ik zeg: 'Ik zie een fiets', dan bedoel ik dat ik (a) deze fiets als ding losmaak uit de omgeving waarin hij staat, namelijk de straat, het omgevende verkeer, de stoep, de lantaarnpaal, enzovoorts; en (b) dat ik dit ding herken als een heel specifiek apparaat dat aangedreven wordt door beenkracht, welke kracht via pedalen wordt overgebracht op een tandrad waarop een ketting ligt, welke ketting, nadat hij in beweging is gebracht door de kracht van beide benen, de pedalen en het tandrad in beweging brengt en als gevolg daarvan een kleiner tandrad dat aan een achterwiel is bevestigd, zodanig dat het hele fietsding niet mij erop in beweging komt en mij vervoert naar mijn plaats van bestemming.

Hoezo meent Van Buuren zichzelf in een situatie geplaatst te hebben “waarin Spinoza’s redenering klopt”? We kunnen in het scholium bij 2/49 lezen: “Wie echter op de aard van het denken let, welke het begrip der Uitgebreidheid in het minst niet in zich sluit, zal […] duidelijk inzien dat een idee (welke immers een openbaring van het Denken is) noch in een beeld van een of ander ding, noch in een woord kan bestaan. Het wezen toch van beelden of woorden bestaat alleen uit lichamelijke bewegingen, welke het begrip van het Denken in het geheel niet in zich sluiten. [vert. Van Suchtelen, aangepast]. Nergens bij Spinoza kun je vinden dat er een parallellie zou zijn tussen (inadequate) ideeën die uit waarnemingen ontstaan en adequate ideeën die de natuur der dingen doen kennen. Integendeel juist. In het scholium bij 2/18 waarin Spinoza de werking van het geheugen uitlegt, lezen we juist over de verschillende ‘concatenationes idearum’: n.l. de serie ideeën die de natuur der dingen doet kennen, is juist geheel anders dan de serie ideeën die overeenkomstig de orde en opeenvolging van de indrukken op het menselijk lichaam ontstaan, die zowel de natuur insluiten van de dingen die zich buiten het menselijk lichaam bevinden én (meer nog) van het eigen lichaam (vandaar die ‘inadequatie’). Zo springen we allen op verschillende manieren van de ene gedachte op de andere, legt Spinoza uit. Maar hij onderscheid die serie ideeën juist uitdrukkelijk van die reeks ideeën ‘secundum ordinem intellectus’ die de natuur der dingen doet kennen, die bij alle mensen hetzelfde is. Spinoza ontkent dus uitdrukkelijk wat Van Buuren hem in de schoenen schuift. Kortom, Van Buuren zit er wat zijn begrip van parallellisme betreft volkomen naast.

Het inzicht in wat dit fietsding is en hoe het werkt, is verwerkt in mijn zintuiglijke waarneming van het ding dat tegen de lantaarn staat. Maar ik moet toegeven dat ik het idee 'fiets' toevoeg aan de… en zo gaat het nog even door….

Maar ik vind het zo wel genoeg.