zondag 21 januari 2018

Volgens Maarten van Buuren geeft de ratio tóch zicht op de essentie van dingen.


Maarten van Buuren’s ‘Spinoza – Vijf wegen naar de vrijheid’ redux [vervolg 4]
Spinoza geeft in het bewijs van het 2e corollarium bij 2/44 aan dat de grondslagen van de rede worden gevormd door begrippen (volgens 2/38), die ontvouwen wat alle dingen gemeen hebben en die (volgens 2/37) het wezen van geen individueel ding tot uitdrukking brengen.
Van Buuren heeft daar geen boodschap aan. Op p. 129-130 lezen we
“Kun je daarom zeggen dat het concept van het ding voorafgaat aan het ding zelf? Je zou denken van wel, maar Spinoza ontkent dit. De essentie en de existentie van een ding zijn volgens Spinoza co-extensief, dat wil zeggen dat ze tegelijkertijd ontstaan. Als we kijken naar een ding: een boom, een plant, een vogel of salpeter, dan kunnen we niet ontkennen dat al deze dingen een essentie hebben in de zin van een bijna wiskundige formule: KNO3 voor salpeter, DNA voor vogel, mens, plant en boom. Maar dat wil nog niet zeggen dat er een architect is geweest die deze dingen a priori heeft ontworpen en ze vervolgens in productie heeft gegeven. De essentie is op hetzelfde moment ontstaan als de dingen (mens, dier, plant of salpeter). Het bestaan van het ding — zijn existentie — impliceert (involvit) een essentie, zegt Spinoza een beetje technisch met een woord dat letterlijk betekent dat de essentie van het ding in dat ding ligt ingerold (of ingevouwen), zoals de formule KNO3 ligt ingerold in salpeter en ons DNA in elk van ons en dat, omgekeerd, deze essentie wordt uitgerold of uitgevouwen in de existentie op het moment dat de mens wordt geboren, de plant ontkiemt, het salpeter zich vormt. Voor dat uitrollen gebruikt Spinoza het Latijnse woord explicare, letterlijk 'uitvouwen' of 'uitrollen'. En zou deze mens of deze hond niet geboren worden, deze boom of plant niet ontkiemen, dan betekent dat niet dat hun essenties niet bestaan; het betekent dat deze essenties latent aanwezig zijn in de bomen, planten, mensen en honden van dezelfde soort en dat deze essenties daarom iets eeuwigs hebben en het moment afwachten van bevruchting of generatie om in de existentie te worden uitgerold met een variant van de essentie die kenmerkend is voor de soort waaruit ze voortkomen. Volgens Spinoza verhoudt de essentie van de dingen zich tot hun existentie als tijdloosheid tot tijd (vergelijk de formule van salpeter, KNO3, met een daadwerkelijk hoopje salpeter).”
Bovenstaande overwegingen maken de richting duidelijk die het verstand volgt bij het beantwoorden van wetenschappelijke en andere vragen. Na een eerste blik te hebben geworpen op het voorwerp van onze interesse (een fiets, een vogel, een tempel of een hoopje salpeter) en daarin de essentie te hebben herkend die zich dankzij onze intuïtie in het voorwerp aftekent als hypothese, stellen we ons vervolgens op het standpunt van deze essentie en redeneren vanaf dit hypothetische ontwerp via logische oorzaak-en-gevolgketens naar het ding zoals het voor ons staat, waarna we onze hypothese indien nodig bijstellen (ik denk dat ik een fietser zie naderen, maar moet mijn hypothese corrigeren: het is een auto). Het verstand werkt volgens Spinoza hypothetico-deductief en, als het even kan, volgens wiskundige eisen (ordine geometrico demonstrata — op wiskundige manier bewezen luidt de ondertitel van de Ethica), dat wil zeggen volgens een axiomatische methode. Axioma's of definities zijn niet bewezen maar als grondslag aanvaarde beweringen waaruit in de wiskunde stellingen worden afgeleid. Het paradigmatische voorbeeld voor deze methode is De elementen van Euclides. Spinoza ontleende zijn wetenschappelijk-filosofische methode aan dit boek en hij schreef de Ethica volgens dit model, dus op de manier van een wiskundige verhandeling.”
Over deze passage valt in beginsel veel te zeggen, bijvoorbeeld dat opvalt hoe voor Van Buuren, anders dan voor Spinoza, essenties soort-essenties zijn. Zijn gebruik van scheikundige formules van een stof of van DNA en dat dan ‘essentie’ noemen is tot daar aan toe. Maar hij geeft een sterk Aristotelische en minder Spinozistische uitleg van het aannemen of herkennen van essenties van een ding. Waar het mij om gaat is, dat het hier en elders (b.v. p.137, zie hierna) Van Buuren is ontgaan dat je met de ratio en met redeneren niet tot bij de essenties van dingen komt, maar hooguit bij meer gemeenschappelijke concepten, met name de notiones communis. Deze term kom je bij Van Buuren overigens nergens tegen!
Zo schrijft hij op p. 137: “We hebben nu een compleet beeld van wat Spinoza zich voorstelt bij kennis. Alles draait om de rede in de zin van intellect. Rede is het vermogen dat ons in staat stelt de werkelijkheid te begrijpen, omdat we door de verwarrende zintuiglijke indrukken heen een vermoeden hebben van de essenties die zich achter de duizendvoudig gedaanten van de zintuiglijk waarneembare dingen verbergen.“

Kortom, Maarten van Buuren brengt volkomen zijn eigen ideeën en verkoopt die als van Spinoza.

11 opmerkingen:

  1. Het valt me ook nu weer op hoe gemakkelijk Van Buuren de meest tegenstrijdige uitspraken op elkaar laat volgen. Zo nu bijvoorbeeld. Eerst schrijft hij 'De essentie en de existentie van een ding zijn volgens Spinoza co-extensief, dat wil zeggen dat ze tegelijkertijd ontstaan.' Dat is een correcte weergave van Spinoza's opvatting. Maar enkele regels verder schrijft hij:'En zou deze mens of deze hond niet geboren worden, deze boom of plant niet ontkiemen, dan betekent dat niet dat hun essenties niet bestaan;' Maak daar maar eens chocola van.
    En hoe gemakkelijk schrijft hij dingen. Bijvoorbeeld:'Voor dat uitrollen [van de essentie, hk] gebruikt Spinoza het Latijnse woord explicare, letterlijk 'uitvouwen' of 'uitrollen'.' Ik heb de moeite genomen:
    1)NERGENS in de Ethica wordt 'essentie' gelinkt aan explicare
    2)NERGENS in de Ethica wordt 'explicare' gebruikt in de betekenis van 'uitvouwen of uitrollen' Die betekenis heeft het wel in het woordenboek, maar Spinoza gebruikt in de Ethica een andere betekenis. In de Ethica heeft het ALLE keren de betekenis van uitleggen, verklaren, zich laten kennen, begrepen worden, enz. ALLE keren heeft het een betekenis op het terrein van kennen of begrijpen.
    Dus Van Buuren maakt hier een mooi verhaal dat nergens op is gebaseerd. Met zijn hele essentie-verhaal slaat hij de plank volkomen mis. Dat is nergens bij Spinoza te vinden. En dat is met veel dingen het geval, zoals Stan heeft laten zien. Ik ben het dan ook geheel eens met zijn afsluitende zin: 'Kortom, Maarten van Buuren brengt volkomen zijn eigen ideeën en verkoopt die als van Spinoza.'

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Stan,
    Dit is eerder een bemerking om te laten zien dat we (ik) je teksten lezen zonder dat we daarom de noodzaak voelen ergens op in te gaan.

    Maar ‘essenties’ verklaren via scheikundige of fysische aanduidingen zoals DNA en KNO3 van modi heb ik steeds als verkeerd beschouwd. Substantie is ontologische essentie en existentie, zonder dat dit te vatten is in bvb de tabel van Mendeljev. Dat stoorde mij ook bij dit boek.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Pas bij het doorsturen van mijn bericht zie ik dat Henk reeds gereageerd heeft.

      Verwijderen
  3. Ed, fijn dat je je opmerking hebt gemaakt.
    Henk, ook dank voor je bijdrage. Jij gaat veel preciezer dan ik in op eigenzinnigheden van Van Buuren. Ik ben blij dat er nu meerderen zijn die wijzen op storende zaken bij deze zgn. 'Spinozakenner'.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Het “zgn” bij “Spinozakenner” lees ik liever bijvoorbeeld als ‘zeer genegen navorser’ in de betekenis dat Van Buuren Spinoza genegen is, en als taalkundige navorst doorheen de teksten van Benedictus.
    Daarbij legt hij vaak het accent op andere betekenissen, zoals bij ‘explicare’ om te kijken of het een nieuwe blik kan werpen op de ideeën van de Portugese Hollander. Dat niet iedereen dat wil volgen is duidelijk.

    “Spinozakenner” tussen haakjes… ik hou er niet van.
    Het pretendeert teveel dat de bemerkingen komen van iemand die zich wel als “Spinozakenner” wil poneren. (Ik kan eventueel diploma’s fotoshoppen indien nodig.)

    Ik ben te jong om nog de pastoor van de kansel gehoord te hebben die het had over “verderfelijke invloeden” en als mij iemand aanspreekt met “nee meneer Ed… X is niet” dan hoor ik in de toonzetting direct de minachtende klank.... En ik jou er niet van.

    Fouten moeten geduid worden, zeker. Maar in deze boekbespreking is duidelijk meer aan de hand.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Ed, deze houding van jou was mij uit eerdere reacties van je bekend - zoals je overgevoeligheid voor "minachtende klanken" die je snel ontwaart. Hopelijk gaan we weer snel over tot inhoudelijke opmerkingen. Prima dat jij Van Buuren nog altijd veel krediet geeft. Zo begon ik ook, maar dat is bij mij volstrekt gepasseerd - door wat Van Buuren allemaal uit Spinoza brouwt. Het zou allemaal tot daaraan toe zijn, als hij niet zo ontzettend arrogant was te menen dat er tot zijn boek in 't Nederlands nog geen fatsoenlijke inleiding op Spinoza verschenen was (zoals ik vernam dat hij tegen een betrouwbaar iemand had gezegd).
    Jij, Ed, moet overigens oppassen naar mij toe niet datgene te doen wat je mij verwijt met Van B. te doen.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Stan,

      Fijn dat je zo in je ziel laat kijken met “Het zou allemaal tot daaraan toe zijn, als hij niet zo ontzettend arrogant was te menen dat…”
      Je hevige verwoordingen moest een andere reden hebben dan louter de inhoudelijke.

      “Jij, Ed, moet overigens oppassen…”
      Inderdaad, juist omdat ik zelf soms op die manier reageer herken ik de toonaard. Zonder daarom “overgevoelig” (let op het 'over') te zijn ben ik door mijn eigen aard in staat om dit bij jou tussen de regels te lezen. Ik ontwaar dat snel, ja.

      Verder volg ik graag je blog en ben blij dit zomaar op het internet te kunnen lezen. Op aanraden van jou heb ik menig boek aangeschaft.

      Verwijderen
  6. Goed te horen, dat laatste; nu weer een eind aan elk gepsychologiseer en over tot de ordo Spinozanus.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Ed, je bagatelliseert het 'vaak het accent leggen op andere betekenissen'. Van Buuren pretendeert dat hij door systematisch onderzoek van Spinoza's gebruik van termen, de ware betekenis van deze termen (bij Spinoza) wil onthullen. Daar is hij bij termen als conatus, essentia, natura, concipere en explicare (de voorbeelden die tot nu toe voorbij kwamen) kennelijk nog niet aan toegekomen. En vult dat dan in met zijn eigen betekenisgeving. Dat werpt wel 'een nieuwe blik', maar niet op Spinoza.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Henk,
      “Ed, je bagatelliseert het 'vaak het accent leggen op andere betekenissen'.”

      Nou ja, bagatelliseren? Ik tracht mee te denken met andere inzichten zonder daarom mee te gaan met foutieve lezingen van Spinoza.
      Menig filosoof gaat met Spinoza ‘aan de haal’ maar blijft binnen de uitgangspunten van Benedictus. Gilles Deleuze blijft volledig uitgaan van substantie als drager van het zijn. Alain Badiou tracht trouw te blijven aan Spinoza maar geeft aan waar hij afwijkt. Hij vraagt zich af of we kunnen blijven denken vanuit die gesloten ontologie - zonder subject - van Spinoza.

      Ik begrijp dat jullie op een Spinozablog zuiver op de leer van Spinoza willen blijven, getuige de strijd die jullie soms aangaan om de correcte betekenis van begrippen, en hoe die moeten ingezet worden om tot een (de?) juiste interpretatie van Spinoza te komen. Dat begrijp ik.
      Maar, er is na Spinoza nog nagedacht! Zodat sommige denkers halvelings nog aansluiten bij Spinoza maar de gesloten substantie niet meer volgen, bijvoorbeeld Lacan.

      Dus ja, ik tracht ‘accenten op andere betekenissen’ te integreren bij Spinoza. Maar tevens gaf ik aan dat fouten bij interpretaties moeten geduid worden.
      Wat Van Buuren pretendeert weet ik niet, wel soms wat een tekst pretendeert. Wervende achterflapteksten zijn zelden door de schrijver zelf geschreven. Staat in zijn tekst dat hij ‘de ware’ betekenis van Spinoza gaat blootleggen? Dat zou me verwonderen van iemand die thuis is in vertalen en textualiteit.
      Hij schrijft wel dat hij met sleutelwoorden semantische velden wil positioneren die in combinatie met elkaar netwerken vormen en zodoende relaties zichtbaar maken. Trouwens, ik zie dat een autoriteit op Spinoza, Piet Steenbakkers, de tekst mee gelezen heeft en van kritische opmerkingen en aanvullingen voorzien.

      En Henk, je hebt gelezen wat mijn bezwaren zijn bij dit boek. Ik volg het dus ook niet helemaal.

      Verwijderen
  8. Ed,
    Dat "er na Spinoza nog is nagedacht" is hier niet aan de orde. Het gaat om een boek van een auteur die Spinoza zelf pretendeert uit te leggen. Je kunt verwijzingen naar Deleuze, Badiou en Lacan hier dus achterwege laten - die zijn niet aan de orde.

    Wat bedoel je met: "Trouwens, ik zie dat een autoriteit op Spinoza, Piet Steenbakkers, de tekst mee gelezen heeft en van kritische opmerkingen en aanvullingen voorzien."? Dat lees je in het 'Vooraf.' Maar daarmee komen we nog niets te weten over al dan niet instemming van Steenbakkers. Ik heb mij laten vertellen door iemand die dat kan weten dat de "relatie Van Buuren - Steenbakkers" in ruzie is geëindigd. Wat daarvan ook moge zijn, feit is dat een vergelijkbare opmerking in Van Buurens Ethica-vertaling niet meer te vinden is.

    Tenslotte vraag je nogal retorisch: "Staat in zijn tekst dat hij ‘de ware’ betekenis van Spinoza gaat blootleggen?" Dat bedoelt hij kennelijk als hij het steeds heeft over zijn bestudering van de 50 sleutelwoorden waarover hij met nog een boek komt. In het "Ten geleide" van zijn Ethica-vertaling schrijft hij: "De intensieve bestudering van elk van de sleutelwoorden in hun onderlinge relaties maakt betekenisverschillen zichtbaar die anders verhuld zouden blijven. Ze zijn van cruciaal belang voor een goed begrip van Spinoza en onmisbaar voor een correcte vertaling van elk van zijn werken, in het bijzonder de Ethica."

    BeantwoordenVerwijderen