Niet dat ik na
mijn zware recensies in april 2016 het gevoel had dat ik het boek Spinoza – Vijf wegen naar de vrijheid *) té
kritisch had besproken en daardoor de schrijver ervan, Maarten van Buuren,
tekort had gedaan. Maar dat Adrie Hoogendoorn, die ik op zijn verzoek
gelegenheid had gegeven twee maanden na de mijne zijn bespreking te brengen in
een gastblog dat de titel meekreeg: “Maarten van Buuren’s Spinoza: "Een
aanwinst voor de Spinoza-literatuur" (Hoogendoorn), deed me wel iets.
Extra vervelend
vond ik dat ik op geen van de vijf vergaand kritische opmerkingen over het boek
een reactie kreeg. Ook Hoogendoorn ging nergens op in. “Dat lijkt me
verstandig,” schreef ik toen nog, “ want zou een bespreking van het boek maar
ingewikkeld maken. Maar onuitgesproken moet hij flink wat kritiek op mijn
bespreking hebben. Hopelijk kunnen we hier in de toekomst nog eens een
discussie over hebben.” Van zo’n discussie is het nooit gekomen. Op het betreffende
blog hebben we nog wat van gedachten gewisseld over beweringen die Hoogendoorn
deed, maar over mijn kritiekpunten is nooit meer wat gezegd.
Toen ik in mijn
vernieuwde blog nog wel eens een opmerking maakte over Van Buuren’s boeken over
Spinoza, maakte Ed de opmerking dat ik wel gebeten leek op die auteur. Ook dat
raakte mij, want dat ervoer ik zelf niet als waar. Ik had uitgekeken naar het
door hemzelf aangekondigde boek en schreef in die zin blogs, waarin ik
duidelijk maakte iets van Van Buuren te verwachten. Het was de zeer
teleurstellende leeservaring die maakte dat ik op de ernstige missers van zijn
boeken moest wijzen. Iemand moest waarschuwen voor deze boeken die nogal wat
verkeerde opvattingen over Spinoza verspreiden, en als verder niemand dat deed,
moest ik het maar zijn.
Wel
is het zo dat ik moet toegeven [zoals in dit blog te lezen is] dat ik met mijn Spinoza-studie en
–interesse begonnen ben, mede door een opmerking die Maarten van Buuren maakte
in zijn recensie in De Groene
Amsterdammer van 17 augustus 2007 van het boek van Leszek Kolakowski Why Is There Something Rather than Nothing?
23 Questions from Great Philosophers. Ik was die zomer al enige maanden bezig,
door wat ik maar kon vinden, w.o. ongeveer alle biografieën, te lezen, om mij op de keuze voor te bereiden of ik
wel een cursus over de Tractatus
Theologico-politicus wilde volgen. Ik twijfelde namelijk of ik wel zin had
in een boek dat zoveel over de Bijbel te lezen gaf… En toen Maarten van Buuren
in zijn recensie van Kolakowski’s boek beweerde dat hijzelf [Kolakowski] en de filosofen die
hij behandelde de interesse zouden hebben om filosofie en geloof te verbinden,
schreef ik een blog (dat niet meer bestaat) Was Spinoza een
gelovige? En schreef ik mij in voor die cursus om te toetsen dat Spinoza
dát volgens mij niet was. Het werd het begin van mijn Spinozaliefde. Ik citeer
hier een passage uit Van Buuren bespreking:
“Op mijn zestiende verloor ik mijn geloof. Sindsdien heb ik me
afgewend van filosofen die redelijk denken en geloof met elkaar verwarren.
Zodra Augustinus, Anselmus, Descartes, Spinoza en zelfs Kierkegaard
geloofszaken gaan behandelen, wringen ze zich in de raarste bochten om via
allerlei redeneringen uit te komen bij God. Zelfs filosofen die vaststellen dat
er een onoverbrugbare kloof bestaat tussen rede en geloof besluiten
uiteindelijk toch tot het bestaan van God, omdat hij niet bewezen kan worden (credo quia
absurdum). Uit een wolk ingewikkelde filosofische termen toveren ze
God te voorschijn als een konijn uit de hoed. Ik moet er niets van hebben en
verdiep me liever in filosofen (Nietzsche, Heidegger, Sartre, Cioran) die een
antwoord proberen te geven op de vraag wie of wat er in de plaats moet komen
van God na de dood van God.” [Cf.]
Ik moet Van
Buuren dus eigenlijk dankbaar zijn dat hij met een - zij het omgekeerde -
richtingaanwijzer mij de weg naar Spinoza heeft doen vinden. En zie hoe Van
Buuren zelf anders dan hij van plan leek, zich hierna ijverig met Spinoza is
gaan bezig houden…
Enfin, ik kreeg intussen
het plan om enige jaren later Van Buurens boek nog eens helemaal en rustig te
lezen. Ik nam mij voor om zo positief mogelijk over het boek te zijn, om nog
eens kritisch te kijken naar mijn eigen kritiekpunten om na te gaan, waar ik
wellicht te ver ging en of het misschien toch een goed boek over Spinoza is,
dat ook ik kan waarderen en anderen kan aanraden. Is het werkelijk "Een
aanwinst voor de Spinoza-literatuur”?
Goed te merken is
dat Van Buuren goed kan schrijven en dat hij zich diepgaand verdiepte in de
context, waarin Spinoza studeerde en schreef – hij haalt van alles uit de kast.
Er staan vele
passages in die goed te pruimen zijn. Dat is het geval waar Van Buuren boeken
van anderen samenvat of deels gebruikt. In een soort voorbeschouwing, “Spinoza
verbannen uit de synagoge,” geeft hij een interessante inleiding op eerst de
affaire Uriël d’Acosta, behandelt hij vervolgens Spinoza’s uitstoot uit de
Sefardisch-joodse gemeenschap en hij gaat uitgebreid in op het feit dat Spinoza
een Apologie geschreven zou hebben. Interessante stof om te lezen en waardoor
je als lezer veel te weten komt.
Evenzo
interessant is in het eerste hoofdstuk, “God is natuur,” een globale Bijbelse
geschiedenis van het joods volk in het oude Israël te lezen – hoe het een
verbondsgeloof is naar het model van het Hettieten Rijk en z’n verdragen met
vazallen: aldus werd een verbond gesloten met God. Jammer is dat Spinoza’s rol bij
het ontdekken van de ontstaansgeschiedenis van de Bijbel buiten beeld blijft,
of secundair wordt behandeld.
Zeer informatief
en een goede greep om Spinoza’s zicht op de eerste kenvormen en op ‘t bedrijven
wetenschap i.h.a. te benaderen aan de hand van de correspondentie tussen
Spinoza en Robert Boyle (via Oldenburg). Dat gebeurt in hoofdstuk 4, “Volg je
intuïtie.” De weergave van dat ‘debat’ en de reconstructie van de volkomen
verschillende benaderingen van kennisverwerving is zeer de moeite van het
kennisnemen waard. Verhelderend.
Het vijfde
hoofdstuk, “Eendracht maakt macht,” is het meest geslaagde hoofdstuk, waarin Van
Buuren een m.i. geslaagde schets geeft van het denken over natuurrecht en
natuurwet van Hugo de Groot en Thomas Hobbes en hoe Spinoza daarin deels
meegaat met één van beiden, maar vooral een eigen denklijn uitzet. Dat doet hij
door voorafgaande aan de paragraaf over natuurrecht en natuurwet bij De Groot
en Hobbes, eerst Spinoza’s visie op natuurrecht te schetsen, en na die
paragraaf Spinoza’s visie op natuurwet. Mede door die compositie komt de eigen
zienswijze van Spinoza en zijn verschillen en overeenkomsten met de genoemden
duidelijk over het voetlicht.
Het zesde
hoofdstuk, “Spinoza en het liberalisme,” het langste hoofdstuk waarin hij
Spinoza’s politieke filosofie samenvat, hem schetst als voorloper van het liberalisme
en waarin hij in vijf paragrafen samenvat wat Spinoza over vrijheid te zeggen
heeft, die de kern van zijn ethiek vormt. Afgezien van een ernstige fout die
hij in die schets van vrijheid maakt, is dit een boeiend en informatief
hoofdstuk.
Door het hele
boek heen krijgen we veel informatie over het denken van de Stoïci voorgeschoteld en vooral het
laatste hoofdstuk, “Pleidooi voor een natuurlijke ethiek,” geeft een
uitmuntende schets van hun systeem, waarmee dat van Spinoza vergeleken wordt.
Dat deze vergaande vergelijking van Spinoza met de Stoa en vooral ’t begrijpen
van Spinoza’s systeem vanuit de stoïcijnen een barrière opwerkt voor het goed
begrijpen van Spinoza, daarover ging mijn kritiek en zal ik het nog hebben.
Maar toegegeven, we komen veel interessants over de Stoa tegen.
Kortom, er is
heel veel interessants op te steken uit dit boek van Van Buuren. Maar de
hamvraag: krijgen we Spinoza’s filosofie goed voorgeschoteld? is hiermee nog niet
behandeld.
In volgende blogs
ga ik telkens in op een stukje tekst van Van Buuren dat ik op z’n Spinozistisch
gehalte zal analyseren. Daarna pas zal ik terugkomen op mijn eerdere blogs over
het boek, die ik hierna al wel noem, en trachten tot een verantwoord eindoordeel
te komen.
________________
*) Aanvankelijk was het aangekondigd als Spinoza: filosoof van de vrijheid - een inleiding in zijn werk.
De blogs vooraf
De blogs vooraf
12 juni 2014 Maarten van Buuren 'belooft' een boek over
Spinoza
16-11-2015 Aangekondigd Spinoza-boek van Maarten van Buuren
gaat komen
30-11-2015 Eerste kennismaking met Maarten van Buuren’s
Spinoza [in Erfenis zonder testament. filosofische overwegingen
bij de tien geboden van Hans Achterhuis en
Maarten van Buuren, verschenen september 2015 – en vervolg]
Dan
de besprekingen van mijn hand onder de titel: Met de Stoa als kompas
zet Maarten van Buuren ons een fake Spinoza voor: Spinoza de Stoïcist:
05-04-2016 [1], 05-04-2016 [2], 06-04-2016 [3], 07-04-2016 [4], 07-04-2016 [5]
06-05-2016 Nog eens over Maarten van Buurens Spinoza-boek – een aanvulling [Over zijn fout mededeling: “Aanvankelijk maakte Spinoza onderscheid tussen vier niveaus (Korte verhandeling), later tussen drie (Traktaat tot verbetering van het verstand, Ethica).“]
23-06-2016 Bespreking van Maarten van Buuren: Spinoza – Vijf wegen naar de vrijheid door Adrie Hoogendoorn
05-04-2016 [1], 05-04-2016 [2], 06-04-2016 [3], 07-04-2016 [4], 07-04-2016 [5]
06-05-2016 Nog eens over Maarten van Buurens Spinoza-boek – een aanvulling [Over zijn fout mededeling: “Aanvankelijk maakte Spinoza onderscheid tussen vier niveaus (Korte verhandeling), later tussen drie (Traktaat tot verbetering van het verstand, Ethica).“]
23-06-2016 Bespreking van Maarten van Buuren: Spinoza – Vijf wegen naar de vrijheid door Adrie Hoogendoorn
02-05-2016 Maarten van Buuren op promotietoer voor z'n
Spinoza-boek
12-09-2016 Maarten van Buuren komt met een 'handboekje'
Spinoza [De essentie van Spinoza. Bij
ISVW Uitgevers]
21-10-2016 Maandag a.s. verschijnt "De essentie van
Spinoza"
29-01-2017 Home Academy komt met CD Box met colleges van
Maarten van Buuren over de filosofie van Spinoza
17-06-2017 Spinoza-lezing van Maarten van Buuren [video van
de lezing die hij op 9 mei 2017 Open Universiteit in Utrecht]
Zie nog 07-02-2017 en
Recensies elders:
Een gotspe:
Recensies elders:
19-04-2016 Carel Peeters in VN mild over Maarten van
Buurens Spinozaboek
21-05-2016 Ook de Volkskrant geeft (via Hans Achterhuis)
vier sterren aan Van Buurens Spinoza-boek
22 mei 2016 Paul Delfgaauw geeft op zijn weblog Van Goden
en Mensen” een verslag van de lezing die Van Buuren donderdag 19 mei 2016 gaf
bij studentenvereniging Suster Bertken van de Open Universiteit Utrecht en
beveelt op grond daarvan het boek aan.
08-08-2016 Willem Goedhart, Recensie: Maarten van Buuren –
Spinoza. Vijf wegen naar de vrijheid op Tzum, literair weblog
“Na
jaren van toewijding aan de grootste Nederlandse filosoof aller tijden, kent
Maarten als geen ander Spinoza.” [Centre
Esrasme]
Ja Stan, dat heb je goed verwoord en goed dat er een paar blogs over Van Buurens Spinoza komen En waar zou dat anders moeten dan op jouw blog? (de eerste en dat van Adri heb ik op een of andere manier gemist of gewist).
BeantwoordenVerwijderen'Vijf wegen naar de vrijheid' is goed geschreven en er is veel interessants in te lezen. Dat geef je terecht aan. Maar met zijn weergave van de filosofie van Spinoza is het anders gesteld. Het is vast niet toevallig dat je in je 'positieve' opsomming van de verschillende hoofdstukken niets zegt over het derde hoofdstuk. In een eerder blog maakte ik al melding van drie tenenkrommende uitspraken die hij geeft in zijn samenvatting van dit hoofdstuk. Het is voor de verspreiding van Spinoza's gedachtengoed echt van belang dat er een tegengeluid komt. Afijn, we zullen het van je horen.
In iFilosofie nr. 35 (februari 2018) van de ISVW staat een uitgebreid artikel van Arthur Veenstra waarin hij zich o.a. afvraagt, of Van Buuren wel 'voldoende grip heeft op het vroegmoderne denkwerk van Spinoza.' Hierbij het linkje: http://www.ifilosofie.nl/wp-content/uploads/2018/02/iFilosofie-35.pdf
BeantwoordenVerwijderen