Catherine Malabou [van neuroplasticiteit] houdt zich ook intensief met #Spinoza bezig [2] - met grote verbeelding...

In vervolg op het vorige blog waarin enige informatie van en over Catherine Malabou, wil ik in dit blog vooral ingaan op haar m.i. belangrijkste artikel voor wat Spinoza betreft, ontstaan n.a.v. een openbare lezing die zij gaf voor de studenten van European Graduate School aan het Centre for Research in Modern European Philosophy at Kingston University op 1 december 2016.

Catherine Malabou, “Before and Above: Spinoza and Symbolic Necessity.” In: Critical Inquiry, Volume 43, Number 1 | Autumn 2016 – html-tekst & het PDF.

Zij heeft het in dit artikel over Spinoza, Levinas, Deleuze en Bronchard, over jodendom en christendom. Zij bediscussieert het verraad waarvan Levinas Spinoza beschuldigt en heeft het verder over taal en i.h.b. Hebreeuws, en… het heilige in verband met de TTP en de Ethica.

Beluister hier die Lecture. Als je de tekst meeleest met het artikel “Before and Above” merk je dat ze later haar bevindingen over Levinas en Bronchard heeft toegevoegd, maar die toevoegingen droegen niets bij aan de kern van haar thema, die ze in die lezing al bracht.

Op 4 feb. 2016 werd door Spinoza à Paris 8 de video van de lezing die Catherine Malabou op 29 jan. 2016 gaf aan de 'Université Paris 8' over "Spinoza et la question du symbolique" op Youtube gebracht – over hetzelfde thema.

Catherine Malabou, “Before and Above: Spinoza and Symbolic Necessity” staat ook hier met dit abstract:

In Spinoza, God is without a name and without a shape. His essence is the very form of the necessity of nature, the infinite regularity, actuality and rationality of what there is. Nothing good, nothing bad in this. All representations of God as a legislator, a creator or a father, endowed with intentions, are only human projections produced by an inadequate understanding of what a cause is. A true cause is never separated from its effect, but is immanent to it, which means that it remains within it. As cause of himself, that is of nature, God is nothing but his own effectuation, and in that sense, he cannot be said transcendent, that is external, to what he produces. Are the readings of Spinoza that characterize him only as a thinker of “immanence” and/or “self-regulation” totally fair though ? Do they do justice to the major issue of the origin of the sacred as developped in the Theological-Political Treatise ? Where does sacredness come from for Spinoza? Can it be reduced to a sheer error or illusion, a temporary hole in the tissue of immanence, or does it open a specific space in immanence that remains to be explored ? What exactly are the relationships between necessity and faith, between truth and its irreducible symbolic dimension? And what does “symbolic” means there where God is impersonal ? Following Spinoza scriptural hermeneutics, and discussing it also with thinkers like Levinas, we will develop a new approach to Spinoza’s concept of revelation, pertaining to his vision of the sacred as an economy of signs without a referent. In doing so, we would like to show that Spinoza’s critique of religious dogmatism or fanatism is not to be confused with the dismissal of the sacred, it is on the contrary propedeutical to the philosophical delineation of sacredness.

* * *

Ik probeer hier samen te vatten waarom ze mij niet heeft overtuigd. Ik vat alvast samen dat de meesters van de deconstructie tegelijk ook de magicians van de constructie blijken te zijn. Zo tovert ze in dit stuk uit het niets een “ruimte tussen immanentie en transcendentie” tevoorschijn. En hoewel Spinoza op meerdere plaatsen uitdrukkelijk schreef [b.v. TTP H 1 §26] dat hij niet wist door welke wetten van de natuur de profeten hun openbaring ontvingen, gaat Malabou uit diezelfde TTP de hermeneutiek peuren, waaruit zou blijken dat Spinoza dat wél wist – er een theorie over had.

Het sacrale bij Spinoza

Ze beweert de bron van het sacrale bij Spinoza te achterhalen – en dat is niet de illusie zoals Deleuze het zag. Ze beweert met een nieuw concept te komen van Spinoza’s visie op de openbaring, gerelateerd aan zijn visie op het sacrale, als “een economie van tekens onder een referent.” [Een passage die hopelijk nog duidelijk wordt].

Openbaring is iets van God zelf

De openbaring is volgens haar een noodzakelijkheid die in beginsel niet verschilt van de noodzakelijkheid in de Ethica. Iets wat Deleuze, wat zij benadrukt, niet zag – die reduceert openbaring tot een manier van menselijk verstaan, en niet als iets op het niveau van God zelf. Deleuze behandelt dan ook niet het ontstaan van het symbolische, samenhangend met het ontstaan en bepalen van het sacrale: “The way in which God signifies cannot be a pure fantasy of the human mind; rather, it designates a certain regime of ideality by which ideas themselves are symbolically showcased.” (p. 86)

Iets tussen immanentie en transcendentie

Zij gelooft dat Spinoza’s hermeneutica in de TTP “opens a space that is precisely neither that of immanence nor that of transcendence.” (87).
Volgens Levinas zou Spinoza niet hebben gezien dat kennis door te kennen beantwoordt aan een essentiële en noodzakelijke dimensie van God (en niet een zwakte is van de menselijke geest). Spinoza heeft in de Bijbel geen ‘principe van hermeneutische zelfregulatie’ aan het werk gezien [whatever that may be, SV]. Als Spinoza een ware Spinozist zou zijn geweest, zou hij hebben gezien dat rede en geloof, zelfs in de geschiedenis, vanuit hetzelfde principe zouden worden gededuceerd, n.l. als zelfregulatie die geometrisch als rationeel en hermeneutisch als religie geldt.

't Sacrale is iets van de goddelijke noodzakelijkheid

Begrensd is strikte (Deleuze) of te beperkte immanentie (Levinas). Zij gaat nu laten zien hoe Spinoza’s hermeneutica deze grenzen vermijdt en wel door het symbolische te bepalen en ‘t sacrale als “een niet te reduceren dimensie van de goddelijke noodzakelijkheid.”

Voor Spinoza is openbaring, aldus Catherine Malabou, een noodzakelijk historische gebeurtenis – een feit. Openbaring moest plaats hebben (iets waar Deleuze het nooit over heeft). Is een ontologisch feit. Dat is volgens haar wat openbaring ook als eerste openbaart: n.l. dat het er is. Spinoza zegt dat nergens met zoveel woorden, maar daar is zij niet van onder de indruk, want: “Het is, zo meent zij, onduidelijk hoe dit geen kwestie voor Spinoza had kunnen zijn.” (89) Openbaring is voor Spinoza (i.t.t. voor Deleuze) geen kwestie van inadequate kennis. Ze verwijst daarvoor naar de ‘communicatie met Christus,’ naar wat Spinoza over Christus zegt. Door onze beperkte menselijke natuur zien wij dit niet duidelijk en zien we de noodzakelijkheid ervan vanuit praktische/nuttigheidsoverwegingen. Malibou insisteert erop dat openbaring op het niveau van God noodzakelijk en adequaat is – gezien ook zijn mind-to-mind-communicatie met Christus. Volgens haar brengt Spinoza’s Bijbelse historisch-kritische hermeneutische methode het tussenliggende tussen filosofie en openbaring. Spinoza’s interpretatiemethode zou de ruimte zijn voor de onderhandeling tussen openbaring als goddelijke noodzakelijkheid en openbaring als menselijke perceptie van deze noodzakelijkheid (90).

Wat accommodeert? God of de mens?

Dan vraagt ze zich af: wie of wat accommodeert? God of de mens? Ze verwerpt Deleuzes exegese, daar hij de noodzakelijkheid van de openbaring niet verklaart. Immers “Revelation is not a prophetic invention but, first and foremost, a divine necessity; otherwise it would not have happened as what it is: an irreducible fact.” (92)

Nadat zij nog eens uitvoerig de commentaren van Deleuze, Brochard en Levinas geschetst heeft, stelt ze vast: “In them, the specific regime of the necessity of revelation in Spinoza’s philosophy is not brought to light carefully enough and is equated with (1) a confused “cultivation” in which, very strangely, God seems to play no part [Deleuze]; (2) the final proof of the personality of God—by which God ceases to be the void and amorphous name of the necessity of nature so as to become a “benevolent will” [Brochard]; and (3) the evidence of a misunderstanding or misperception of the self-regulative structure and essence of the Bible [Levinas].” Dit leidt er volgens haar toe dat lezers de indruk krijgen dat er een discrepantie, zo niet een contradictie, bestaat tussen de Ethica en de TTP. [p. 97]

“Spinoza’s Scriptural Hermeneutics Between Immanence and Transcendence.”

Dan komt een paragraaf 4 met de merkwaardige titel: “Spinoza’s Scriptural Hermeneutics Between Immanence and Transcendence.” Daarin komt ze met een andere manier van begrijpen van Spinoza’s openbaringsconcept, nl. een die de symbolische dimensie van de noodzakelijkheid onthult. (97). Lets put it clearly: for Spinoza, it is in the nature of God to reveal himself.
Ze onderzoekt zgn. de status van het heilige zoals het verschijnt in de hermeneutica en wel bij de kwestie van significatie of betekenisgeving. Ze schetst het onderscheid dat Spinoza maakt tussen betekenis en waarheid. De geest van een tekst zit in z’n betekenis niet in z’n waarheid. De betekenis die woorden hebben gekregen is onverwoestbaar, maar moet niet verward worden met een [oorspronkelijke] waarheid. De semantische inhoud van een woord blijft stabiel zonder dat dit een waarheid constitueert.

What then is semantic content if different from truth? For Spinoza, the meaning is neither the signifier (the letter) nor the referent (the truth)—the thing behind, beyond, or outside the word. The meaning pertains to the signified (what Ferdinand Saussure would call a concept).¹³ The signified is the stable component of a word. Such a proposition is entirely paradoxical: how can a signified have any stability by itself, outside of its referent?

het heilige

Hier heeft ze het eerst nog even over Levinas’s commentaar op deze splitsing: wat immers kan interpreteren nog betekenen, als het volledig is losgekoppeld van waarheid. Elk verschil tussen het betekenende en de waarheid is voor Levinas in het jodendom niet mogelijk. Dan gaat ze over op het beschrijven van het heilige

The signifier’s stability is ascertained by human usage, that is, by convention only and not according to referents. “Words acquire a fixed meaning solely from their use” (TPT, p. 146). The incorruptibility of words is then not linked with an originary purity or authenticity. It lays its foundation on convention. The relationship betweens signifier and signified and signified with referent are purely contractual. So what is incorruptible is convention. Truth pertains to the referent and meaning to usage so that the true meaning has definitively separated itself from the truth of things. [p. 103]

Het heilige ontstaat door conventie

Het heilige zit volgens [haar] Spinoza dus niet in de taal, noch in datgene waar het in taal over gaat – er zijn geen heilige dingen en woorden op zich zijn zeker niet heilig – het heilige ontstaat door conventie, door gebruik; dat leest ze in deze passage in de TTP hoofdstuk 12:

Words acquire a fixed meaning solely from their use, if in accordance to this usage they are so arranged that readers are moved to devotion, then these words will be sacred, and likewise the book containing this arrangement of words. But if these words at a later time fall into disuse so as to become meaningless, or if the book falls into utter neglect, whether from malice or because men no longer feel the need of it, then both words and book will be without value and without sanctity. Lastly, if these words are arranged differently, or if by custom they acquire a meaning contrary to their original meaning, then both words and book will become impure and profane instead of sacred. [TPT, pp. 146–47] [p. 104]

Het heilige kan dus profaan worden – en omgekeerd - daar het geen referent heeft en ook semantisch niet stabiel is. Wat is het dan dat dingen heilig maakt, wat vormt ze om tot tekens? “It is, precisely, fantasy, imagination, and all their productions, mysteries, fictions, revelations, all the propensities of the mind to overinterpret God for want of a stable signified of the sacred.” [mijn vetdruk]. De geest - in brede zin – zou een natuurlijke tendens hebben te overinterpreteren en dat is de oorsprong en mogelijkheid überhaupt van het heilige. ‘Overinterpreteren’ is dus waar het om gaat. Die door haar gemunte term licht ze nader toe. Ze schrijft

Spinoza declares: “Thus it follows that nothing is sacred or profane or impure in an absolute sense apart from the mind [extra mentem], but only in relation to the mind” (TPT, p. 147). The “mind” (and here mind means the whole of our faculties) has a natural tendency to overinterpret—and such is the origin, the very possibility of the sacred. The sacred is rooted in the capacity of the mind to cope with the absence of any stable referent and signified of sacredness itself.” [p. 104]

[…] Such is also the space of the symbolic in Spinoza: the possibility of opening a hole, an empty square, in the network of signs and things for the transience and mutability of the sacred.
This type of opening does not contradict natural necessity. Overinterpretation is not, or not only, the product of a human defect but is something caused by God, a dimension of his manifestation. It is something that appears with the fact of this manifestation, that is, with revelation. Of course, we ignore the “causes” of revelation, but we can assume that the possibility of overreading is not alien to rationality or even to expression.
We can then suggest that imagination, fantasy, and the like are not faulty versions of a not yet rational mind, trapped within the first kind of knowledge. Rather, they are answers to the absence of the signified of the sacred and perhaps for the absence of the signified for God himself. After all, the tendency to overread or overinterpret might be the necessary condition, the very first and primitive one, for the rational acceptance of a God without a name. [p. 104-105]
[Vetdruk van mij. Malabou zegt hiermee nogal wat!]

Kritische slotconclusie

Zij vindt hierin een aanleiding de onderlinge verhouding tussen de drie kennissoorten bij Spinoza nog eens te onderzoeken. Geen wonder, want in dit stuk heeft ze al een vergaand voorschot op zo'n "onderzoek" genomen door de verbeelding behoorlijk ver het gebied van de ratio binnen te trekken. Terwijl er voor Spinoza een scherp onderscheid tussen beide kensoorten bestaat; zodat hij in de TIE zelfs een wet van de omgekeerde evenredigheid tussen beide formuleerde. Waar volgens de meeste interpretaties Spinoza's God geen verbeelding heeft (want Gods verstand  alleen uit adequate ideeën bestaat en geen onvolledige laat staan fictionele ideeën kent die alleen bij de mensen te vinden zijn), is voor haar "overreading not alien to rationality or even to expression." Zoals ik in het begin al zei: ze heeft me bepaald niet overtuigd. Hoe vernuftig haar analyse over het symbolische bij Spinoza ook lijkt - Catherine Malabou maakt een potje van de TTP en van het Spinozisme. Ze bereikt haar 'resultaten' via een soort omgekeerde deconstructie. Op mij komt het over als charlatanerie. Ik citeer Spinoza:

 

Beluister desgewenst hier nog haar antwoorden op de vragen die aan het eind van haar lezing aan de orde werden gesteld