Deus sive Natura – hoe die ‘formule’ te lezen?

Dat ik in het blog van gisteren verwees naar de ‘dark ambient’ muziek van Cration VI, getiteld “Deus Sive Natura” was niet toevallig: dat recent uitgekomen album ontdekte ik daar ik enige tijd bezig was met die beroemde ‘Gods-formule’ van Spinoza en die dus intikte op Google. Vandaar.

Dat ik dat deed kwam vanwege een interessante blog-discussie op een site, Minerva-podcast, met een gesprek over Spinoza met Steven Nadler dat drie jaar geleden plaats had. In een reactie op een blog van 21 dec. 2013 waarin ik weest op een uitgebreid interview met hem op 3:AM Magazine, wees Leon Kuunders op dat interview op Minerva. Van de week kwam ik weer op die pagina op Minrva-podcast terecht en las ik met belangstelling een discussie die Andrea Christofidou aanging met hoe Nadler Spinoza uitlegde – zij bestreed Nadlers uitleg van Deus sive Natura als "God is Natuur". Een argument luidde: "Spinoza’s single infinite substance cannot be reduced to or identified with corporeal matter." En haar conclusie was: "the one substance is both God and Nature, neither on its own is sufficient."

Het argument is duidelijk: uiteraard kan de substantie of de natuur zoals Spinoza die in z’n hoofd heeft, niet gereduceerd worden tot lichamelijke materie. Het denken valt bij Spinoza immers ook onder natuur – is een kant of perspectief van waaruit de substantie ook bekeken kan worden. Maar of Andrea Christofidou dát bedoelt? Opmerkelijk is dat Andrea Christofidou uitkomt op twee ‘dingen’ die niet tot elkaar gereduceerd kunnen worden: God enerzijds en de natuur anderzijds. In deze lezing is het substantie-monisme niet geheel verdwenen, maar is er – op de wijze waarop dat met de attributen het geval is – een dualistische lezing van de ene Substantie die van de ene kant gezien kan worden als God en van de andere kant als Natuur: metafysisch verschillende zijden die niet tot elkaar gereduceerd kunnen worden. Zo begrijp ik haar: de ene Substantie kan op twee totaal verschillende wijzen bezien worden: als God of als Natuur. En die twee zijn niet hetzelfde. Er is wel één ding (substantie), maar de bestaanswijze God is niet hetzelfde als de bestaanswijze natuur. Zo lees ik haar. Of het de zienswijze van Spinoza is? Ik betwijfel het zeer. Ik vrees dat in deze lezing de natuur vereenzelvigd wordt met alleen de uitgebreide, lichamelijke materie en God met het denken. Kortom dat God als een attribuut wordt gezien. Dit is een benadering, zoals je die bij idealisten tegenkomt.

Ik was benieuwd wie deze Andrea Christofidou was. Zij is Senior College Lecturer in Philosophy at Keble College, Oxford & College Lecturer in Philosophy at Worcester College, Oxford  [cf.]. Zij schreef, na jarenlang les over het werk van Descartes gegeven te hebben: Self, Reason, and Freedom. A New Light on Descartes' Metaphysics. Routledge, 2013. Met interesse heb ik via books.google gelezen hoe ze, terwijl haar centrale studieonderwerp Descartes betreft, ook over Spinoza schrijft.

Zij schrijft vooral geïnteresseerd te zijn in Descartes vrijheidsbegrip en schreef daarover “Descartes' Distinctive Conception of Freedom: the Self's Supreme Good” dat als hoofdstuk zal verschijnen in Jorge Secada and Cecilia Wee Lim (Eds.), The Cartesian Mind. Routledge 2017/18 en dat zij reeds op haar pagina bij academia.edu plaatste.

Zij schrijft in eindnoot 5 bij het hoofdstuk “God’s existence” in Self, Reason, and Freedom. A New Light on Descartes' Metaphysics: “The influences on Spinoza are clear. Beginning Ethics ID3 with a conception of substance, moving on to a conception of God, IPI I, culminating in IP14, Spinoza identifies the two conceptions and declares: "Except God, no substance can be or be conceived."

Hier lijkt ze de vereenzelviging door Spinoza van God en de ene Substantie te onderkennen. Maar in een volgende eindnoot, 7, lezen we: “We can see again the influences on Spinoza: in so far as we can understand the order and connection of true ideas, we can understand God; in so far as we can understand the order and connection of things, we can understand Nature. (Ethics, especially 1P7, Schol.) [Sic].

Daar is uiteraard bedoeld: IIP7, Schol. En daar blijkt haar eigenzinnige uitleg vandaan te komen, n.l. hoe ideeën verwijzen naar God, en dingen naar de natuur. Het lijkt mij dat haar idiosyncratische interpretatie teruggaat op een twijfelachtige lezing van 2/7.

Zie hier hoe zij op p. 217 Spinoza’s attributen als niet reëel verschillende, of verschillende soorten attributen ziet zijn.

Enfin, in haar lezing moet Deus sive Natura dus niet vertaald worden als God, oftewel (wat hetzelfde is) Natuur, maar als Enerzijds God (=Denken), anderzijds Natuur (=Uitgebreidheid).

Het blijven interessante worstelingen. Die al ver teruggaan, zeker tot in de 19e eeuw, zoals blijkt uit een passage uit een werk uit 1841 van J.A. Voigtländer over wie ik nog kom te bloggen:

Aanvullling later op de dag.
Het was niet mijn bedoeling de formule "Deus sive Natura" alomvattend te behandelen. Het ging mij om wat schoffelen in de tuin van Andrea Christofidou. Hieronder zet ik eerder blogs op een rijtje waarin over aspecten van het thema was ingegaan. Ook neem ik hier een informatief plaatje uit het eerste blog over:

Blog van 29-10-2008: Deus sive Natura. Mag ook/niet Natura sive Deus?
Blog van 06-03-2010: Spinoza's Deus quatenus. Ofwel Spinoza's perspectivisme
Blog van 06-08-2010: Martin Mulsow over de 'Deus sive natura'-debatten in de Duitse Frühaufklärung
Blog van 21-03-2011: De betekenis van seu of sive
Blog van 24-04-2011: Karl Löwith (1897 – 1973) "Spinoza. Deus sive natura"
Blog van 22-03-2012: Waarom wijst iemand erop dat Deus sive Natura "slechts eenmaal" in de Ethica voorkomt?
Blog van 25-04-2014: Geeft De Dijn ons Spinoza's God?
Blog van 24-07-2016: Argument voor Deus sive Natura