Nee, het wezen van een ding is - waarschijnlijk - geen eeuwige waarheid.

Het moet er nu van komen. Tijdens het denken over 1/17s, mede aan de hand van de documenten die ik in een “Dossier “interpreteren van 1/17s” bracht *), kreeg ik almaar meer de overtuiging dat de hele tekst van dit scholium vanaf (in vertaling Henri Krop) “ Om hier nog enkele dingen aan toe te voegen over het verstand en de wil…” waarin Spinoza een contrafactische redenering opzet, NIET Spinoza's eigen visie vertolkt. Over de hoofdlijnen van dat contrafactische betoog hoef ik het - denk ik – niet meer te hebben.

Ik heb mij aanvankelijk en lange tijd laten overtuigen door de opmerking van Mark Behets toen we het hier enige jaren terug eveneens over de redenering in dit scholium hadden: dat, wil zo’n redenering, die wil laten zien dat een aanname tot absurditeit leidt, kunnen kloppen, de overige proposities en de argumentatie op zich moeten kloppen. Dus ging ik ervan uit dat het ingelaste voorbeeld in het algemeen klopte en ook Spinoza’s eigen mening vertolkte. Nu ik weer met deze tekst bezig ging, sprong, zoals ik heb laten zien het zgn. “axioma” “Nam causatum differt a sua causa praecise in eo quod a causa habet.” eruit. Ik voelde aan dat daarmee iets aan de hand was. Deze axiomatische stelling wijkt af van wat Spinoza ‘normaal’ vindt, n.l. dat je dingen uit hun oorzaken kunt kennen. [cf. eerste blog]. Dat werd aanleiding voor mijn zoektocht naar meer informatie erover. En die werd aanleiding voor het geheel veranderen van mijn overtuiging. Ik ben tot de overtuiging gekomen dat die HELE tekst niet Spnoza’s eigen mening weergeeft, maar helemaal is opgebouwd uit opvattingen die te vinden zijn bij hen wier opvattingen Spinoza hier bestrijdt (deels Descartes, maar vooral scholastici als m.n. Francisco Suarez (1548-1617) [Hiervoor verwijs ik naar onderstaand artikel van Ted M. Schmalz **)].

Gerrit Dou, Astronoom bij kaarslicht, c.1665 (detail)

 

Het is mijn overtuiging, die ik hier als hypothese breng. Ik ben die in mijn speurtocht overigens slechts indirect tegengekomen in de passage die ik over Giancotti Boscherini bij Michael Istvan tegenkwam [cf. blog]: “Giancotti Boscherini says that Spinoza was appealing to the dissimilarity principle not because he believed it but in order to illustrate the extreme position, and one that many take Spinoza personally to deny, that the intellect of God is entirely other to the intellect of man.” Ik ben wel benieuwd naar hoe Giancotti Boscherini dit precies behandelt, maar beheers het Italiaans niet en ga er niet naar op zoek.

Dat wil in concreto zeggen: het “axioma” “Nam causatum differt a sua causa praecise in eo quod a causa habet,” is niet Spinoza’s eigen stelling, maar afkomstig van degenen die hij bestrijdt. Ook het voorbeeld ter illustratie van dat axioma, vat samen hoe over essentie van de mens (de “soort essentie”) door hen – niet door Spinoza - werd gedacht. Net zoals dat geldt voor de eerste passages, waarmee de contrafactische redenering begint:

“De waarheid en het formele wezen ontlenen de dingen daarentegen aan hun bestaan als object in Gods verstand. Gods verstand, gedacht als iets dat het wezen Gods vormt, is daarom in werkelijkheid de oorzaak van de dingen, zowel van het wezen als het bestaan.” We weten dat dit bepaald niet Spinoza’s opvatting is; dit verzint hij echter niet, maar zo vindt hij het bij de scholastici. En zo verantwoordden zij de creatio ex nihilo.

“Vervolgens: “Omdat Gods verstand de enige oorzaak van de dingen is, en wel (zoals wij hebben aangetoond) zowel van hun wezen als van hun bestaan, moet het noodzakelijk van deze dingen verschillen, zowel wat zijn wezen als wat zijn bestaan betreft. Want het veroorzaakte verschilt van zijn oorzaak precies in datgene wat het van zijn oorzaak ontvangt [Nam causatum differt a sua causa praecise in eo quod a causa habet].” Spinoza scheef wel “zoals wij hebben aangetoond”, maar daarmee maakt hij het niet zijn eigen betoog, maar gaf hij het te bestrijden betoog weer. Zo ook behoorde dat axioma tot dat te bestrijden betoog! Zo moet het m.i. gelezen worden in de context van het geheel.

Het is naar mijn mening veel logischer om dit aan te nemen dan het simpel als een axioma van Spinoza zelf te nemen. En dan maar voetstoots aan te nemen dat Spinoza zowel een immanente als een transcendente God in zijn filosofie heeft, die dan dus uit contradicties bestaat (zoals Yuval Jobani doet, cf. dit blog) Want,

Dit scholium is de enige plaats waarin dit “axioma” (‘t Dissimilarity Principle) voorkomt - de enige plaats waar dit benadrukken van het VERSCHIL tussen effect en oorzaak voorkomt. terwijl overal elders (zowel in de KV, de Ethica als de TTP) Spinoza de OVEREENKOMST tussen oorzaak en gevolg beklemtoont. Zo b.v.

Wanneer zaken niets met elkaar gemeen hebben, kan de ene niet de oorzaak van de andere zijn (1/3). Hij grijpt daarin terug op het 5^e axioma dat zo’n centrale rol speelt in zijn bewijs dat er maar één substantie kan zijn: “zaken die niets met elkaar gemeen hebben, kunnen ook niet uit elkaar worden begrepen, met andere woorden, het begrip van het ene sluit niet dat van het andere in.” (1/ax5). En zie ook:

De kennis van een gevolg hangt af van de kennis van de oorzaak en sluit deze in. (1/ax4) Dit axioma dat eveneens de overeenkomst tussen gevolg en oorzaak benadrukt, speelt een belangrijke rol in het tweede deel.

Kortom Spinoza doet verder niets met dit “verschil-axioma’ in zijn Ethica. Integendeel, in de hoofdlijn van de Ethica speelt het ‘gelijkenis-axioma’ (of ‘Similarity Principle’) een hoofdrol. Vanwege die overeenkomstigheid kan hij in 5/24 dan ook stellen: Quo magis res singulares intelligimus eo magis Deum intelligimus [hoe beter wij de enkelvoudige dingen begrijpen, des te beter begrijpen we God] . Dat is één.

Toen Schuller namens Tschirnhaus in brief 63 vroeg, of eigenlijk als objectie aandroeg [: “Ten tweede: daar Gods verstand van ons verstand in essentie als in bestaan verschilt, kan het dus niets gemeen hebben met ons verstand, en daarom (volgens deel I, stelling 3) kan Gods verstand niet de oorzaak zijn van ons verstand.”], kreeg hij van Spinoza geen adequaat antwoord dat op de kern van de objectie inging: “he simply misses the point of the objection that every effect must be produced by a similar cause.” [Tad M. Schmaltz **)]. Spinoza gaf slechts als antwoord: “Welnu, daar alle afzonderlijke dingen, behalve die welke door hun gelijke worden voortgebracht, van hun oorzaken zowel in essentie als in bestaan verschillen, zie ik hier geen enkele reden tot twijfel. In welke zin ik het overigens versta dat God de bewerkende oorzaak van de dingen is, zowel van hun essentie als van hun bestaan, meen ik voldoende te hebben uitgelegd in Ethica I, stelling 25, opmerking en toegift.” (brief 64)

Maar zowel in het bewijs van die stelling 25, als in het scholium gaat Spinoza uitdrukkelijk uit van het ‘gelijkenis-axioma’ – hij verwijst uitdrukkelijk naar 1/ax4: “De kennis van een gevolg hangt af van de kennis van de oorzaak en sluit deze in.” Hij gaat wel in op “God als bewerkende oorzaak van de dingen,” maar niet op de bewering (uit 1/17s, door Tschirnhaus aangehaald) “dat Gods verstand van ons verstand in essentie als in bestaan verschilt en niets ermee gemeen heeft en dus niet de oorzaak zijn van ons verstand kan zijn.”

Kortom, Spinoza gaat helemaal niet op de objectie van Tschirnhaus in. Ik denk dat dat komt doordat Spinoza een broertje dood had eraan dat hij dingen moest uitleggen die een goede lezer zelf wel kon ontdekken. Ik vermoed dus dat hij vond dat Tschirnhaus (en alle latere Spinoza scholars) zelf wel moest(en) inzien dat al het gezegde in het tweede deel van 1/17s niet Spinoza’s eigen mening weergaf. Dat gold vooral voor het “axioma” “Nam causatum differt a sua causa praecise in eo quod a causa habet.” In ieder geval wilde hij van contradictie binnen zijn filosofie in dezen niet weten.

Hetzelfde geldt voor de illustratie die dit ‘verschil-axioma’ moest verduidelijken. Ook dat vertolkt in deze hypothese dus niet Spinoza’s eigen mening! Spinoza schetst daar in kort bestek de denklijn der scholastici die in het kielzog van Aristoteles van een ‘soort-essentie’ uitgaan. Het is opvallend - en passant opgemerkt - hoe vaak je die passage gebruikt ziet worden in de secundaire Spinoza-literatuur, vooral in studies die Spinoza’s visie op de menselijke natuur resp. wezen behandelen, zonder dat er kritisch wordt ingegaan op de context waarin deze illustratie geplaatst is. Ik noem slechts een recent voorbeeld [cf. dit blog] van de MA-thesis van -Camille Blanckaert, Spinoza on Human Nature. An inquiry to Spinoza’s conception of the essence of man.

Het “in wezen geheel kunnen overeenkomen” [et ideo secundum essentiam prorsus convenire possunt] is niet hoe Spinoza zelf over essenties van mensen denkt. Dus die hele tekst – inclusief est enim haec [essentia alterius hominis] aeterna veritas [eeuwige waarheid] - kunnen we beter achterwege laten als we willen uitzoeken hoe Spinoza over essentie van mensen speekt. Of – als we die tekst wél inzetten – moet dat kritisch gebeuren met oog voor die context. Spinoza geeft ook hier de visie van zijn tegenstanders weer zoals die past ter illustratie van het niet-Spinozistische “verschil-axioma”. En dit alles in het kader van zijn schets hoe je, als je ervan uitgaat dat het verstand tot Gods wezen behoort, je het alleen nog op een gelijkluidende (‘equivoque’) manier over verstand van God en mensen kunt hebben – dat ze dan alleen in woord overeenkomen, maar niet in realiteit. En de kern van Spinoza’s filosofie is nu juist dat zij wél in werkelijkheid overeenkomen (en dat daardoor wetenschap mogelijk is).

Het moge duidelijk zijn dat dit zgn. “verschil-axioma” voor mij – naast de openingszinnen waaruit blijkt dat Spinoza met een contrafactische redenering komt - dé sleutel vormt voor het verstaan van deze tekst.

Ter correctie van mijn blog van dinsdag 17 oktober 2017 geef ik nu dan ook toe: "Nee, het wezen van een ding is - waarschijnlijk - geen eeuwige waarheid." "Waarschijnlijk", want mijn interpretatie betreft een hypothese.

_______________

*) Hier de blogs in het Dossier “interpreteren van 1/17s” [stand van de opmerkingen per 4 november 2017 ca. 11:00 uur].

Blog van zondag 29 oktober 2017: Dossier “interpreteren van 1/17s” - 1. Richard Manning over de essentie-definitie [14 opmerkingen]

Blog van maandag 30 oktober 2017: Dossier “interpreteren van 1/17s” - 2. Pierre-Sylvain Régis (1632–1707) bestrijder én imitator van Spinoza [13 opmerkingen]

Blog van maandag 30 oktober 2017: Dossier “interpreteren van 1/17s” - 3. R.J. Delahunty behandelt de redenering van Spinoza in 1/17s [Geen opmerkingen]

Blog van dinsdag 31 oktober 2017: Dossier “interpreteren van 1/17s” - 4. Intermezzo met enige Miscellanea Spinozana [Geen opmerkingen]

Blog van dinsdag 31 oktober 2017: Dossier “interpreteren van 1/17s” - 5. Yuval Jobani ziet het als Spinoza’s bewuste contradicties [11 opmerkingen]

Blog van woensdag 1 november 2017: Dossier “interpreteren van 1/17s” - 6. Michael Istvan uitvoerig over 1/17s  [15 opmerkingen]

Hieraan vooraf gingen de volgende blogs, eveneens over 1/17s

Blog van vrijdag 13 oktober 2017: ”Charles Jarrett’s fraaie uitleg van hoe de ‘parabel’ van het sterrenbeeld Hond en de blaffende hond moet worden verstaan,” [daarop kwamen 8 opmerkingen]

Gastblog van dinsdag 17 oktober 2017 van Henk Keizer: GODS VERSTAND EN HET STERRENBEELD HOND (1/17S) [daarop kwamen 6 opmerkingen]

Blog van dinsdag, 17 oktober 2017, mijn reactie: Ja, het wezen van een ding is een eeuwige waarheid [waarop 29 opmerkingen werden geplaatst]

Blog van donderdag 19 oktober 2017: Wat verstaat Spinoza eigenlijk onder “eeuwige waarheden”? [waarop 23 opmerkingen werden geplaatst]

Gastblog van dinsdag 24 oktober 2017 van Henk Keizer: Het interpreteren van Spinoza [waarop 28 opmerkingen werden geplaatst]

**) Zeer informatief en bruikbaar vond ik het volgende artikel van Tad M. Shmalz. Ik overwoog een samenvatting ervan als laatste document in mijn Dossier” op te nemen, maar zag daar vanaf, daar ik nu met dit blog wilde komen.

Tad M. Schmaltz, “The Disappearance of Analogy in Descartes, Spinoza, and Regis.” In: Canadian Journal of Philosophy, Vol. 30, No. 1 (Mar., 2000), pp. 85-113