Ja, het wezen van een ding is een eeuwige waarheid

Dit blog is mijn antwoord op het gastblog dat Henk Keizer vanochtend inbracht: "GODS VERSTAND EN HET STERRENBEELD HOND (1/17S)", waarin hij onder andere zegt dat ik ten onrechte geschreven zou hebben dat volgens Spinoza het wezen van een mens een eeuwige waarheid is. Volgens hem was dat niet de opvatting van Spinoza. In dit blog zal ik aantonen dat Spinoza dat inderdaad schreef (meermaals) en dat hij meende wat hij schreef - en Henk zelf haal ik aan als mijn getuige...
   
In de TIE § 100 lezen we: “Voor het zwakke menselijke verstand zou het immers onmogelijk zijn om de reeks van veranderlijke individuele dingen te vervolgen, niet alleen omdat het er ontelbaar vele zijn, maar vooral ook omdat voor een en hetzelfde ontelbare omstandigheden er de oorzaak van kunnen zijn ofwel dat het bestaat ofwel dat het niet bestaat. Uiteindelijk is er tussen hun bestaan en hun wezen geen enkele relatie, of anders gezegd hun bestaan is geen eeuwige waarheid.” Onuitgesproken, maar duidelijk geïmpliceerd: hun wezen is een eeuwige waarheid. Dat is één plaats.

In het vorige blog citeerde ik de (enige) passage in de Ethica, nl. 1/17s waarin ervan gesproken wordt dat het wezen van een mens een eeuwige waarheid is. Eraan vooraf gaat de passage die ik een axioma noem: “Het veroorzaakte verschilt immers van zijn oorzaak, juist in dat wat het van zijn oorzaak heeft.” Dan volgt het voorbeeld [Ex.gr.] aan de hand waarvan Spinoza dit wil illustreren.

Ex.gr. betekent eenvoudig 'bijvoorbeeld' (letterlijk “ex grege”- uit de kudde, uit de groep) en heeft geen enkele indicatie dat het om iets onjuists zou gaan dat alleen bij wijze van redenering even wordt verondersteld zo te zijn (zoals het echter niet is). Er is geen enkele reden om “want dat is een eeuwige waarheid” – zoals Henk doet - te hertalen in “omdat dat een eeuwige waarheid zou zijn.”

Henk doet dit vanuit een veronderstelling, waarin hij ons betrekt: n.l. dat, “naar we weten, Spinoza het wezen van een mens, of van een ding, niet als een eeuwige waarheid beschouwt. Zie zijn definitie van essentie in 2def2.”

Dat is een misverstand aangaande die definitie. Spinoza heeft die definitie juist zo slim gedefinieerd dat hij geldt zeker voor dingen die (‘actueel’) feitelijk bestaan. Bij dat bestaan hoort hun onlosmakelijk ermee verbonden het ‘wezen’ en als dat wezen er niet is, bestaan ze ook niet [dit is de betekenis die Henk Keizer hier als enige lijkt te erkennen]. Maar de definitie geldt ook voor die gevallen die Spinoza in 2/8 beschreven heeft: voor dingen die - nog niet of niet meer -  bestaan, maar waarvan de FORMELE essenties wel besloten liggen in de attributen van God:

Ideae rerum singularium sive modorum non existentium ita debent comprehendi in Dei infinita idea ac rerum singularium sive modorum essentiae formales in Dei attributis continentur. 2/8

De ideeën van afzonderlijke dingen ofwel modi, die niet [feitelijk/actueel] bestaan, moeten in de oneindige idee van God net zo begrepen zijn als de formele essenties van die afzonderlijke dingen of modi besloten liggen in Gods attributen.

Ten onrechte wordt soms uitgelegd alsof Spinoza hier naar een mogelijk tot bestaan komen van dingen verwijst (Matheron, Melamed), maar dat is niet juist; Spinoza is een determinist, ja necessitarianist en gaat ervan uit dat in de attributen het ontstaan van komende modi al vastligt (zoals ook die van geweest-zijnde dingen). Zoals later in deel 5 blijkt, zijn het juist de essenties van lichamen en die van de bijbehorende ideeën die we sub specie aeternitatis vervat weten in God.  Cf. stelling  5/22

Belangrijk is hier 5/29s:
Res duobus modis a nobis ut actuales concipiuntur vel quatenus easdem cum relatione ad certum tempus et locum existere vel quatenus ipsas in Deo contineri et ex naturae divinae necessitate consequi concipimus. Quae autem hoc secundo modo ut verae seu reales concipiuntur, eas sub aeternitatis specie concipimus et earum ideae aeternam et infinitam Dei essentiam involvunt, ut propositione 45 partis II ostendimus, cujus etiam scholium vide.

Op twee manieren kennen wij de dingen als actueel, namelijk of omdat zij in een relatie met een bepaalde tijd en plaats bestaan [existere], of [vel] omdat zij in God vervat zijn [in Deo contineri] en uit de noodzakelijkheid van de goddelijke natuur volgen [consequi]. Op de tweede manier kennen [concipiuntur] wij hun waarheid of wekelijkheid, kennen wij hen onder het aspect van de eeuwigheid, en zijn hun ideeën in het eeuwige en oneindige wezen van God ingesloten [involvunt], zoals wij in stelling 45 van deel 2 hebben aangetoond. Zie ook het commentaar daarbij.

Het mooie is nu dat Henk in zijn laatste artikel, “Spinoza: zijn essenties van particuliere dingen eeuwig?” [in: Tijdschrift voor Filosofie, 79/2017. p. 57-87] er zelf op wijst dat Spinoza’s essentie-definitie ook op deze gevallen van toepassing is. Ik neem de definitie over zoals ze verwoord is in zijn artikel, omdat hij daar een fout uit de vertaling van Henri Krop niet overneemt (die ‘esse’ vertaalt met bestaan, alsof er ‘existere’ stond, maar die term heeft Spinoza juist niet gebruikt om zo die definitie op meerdere gevallen te laten slaan)

Tot het wezen van een ding behoort naar mijn opvatting datgene waarvan de aanwezigheid noodzakelijkerwijs het ding stelt en waarvan het verdwijnen noodzakelijkerwijs het ding opheft, ofwel, dat zonder welk het ding, en omgekeerd dat wat zonder het ding, niet kan zijn (esse) of gedacht kan worden. (E2def2)

Ik citeer ook verder nog een flink stuk van p. 85 uit Keizers artikel:

“De definitie is van toepassing op het ‘er zijn’ van essenties en dingen in de ruimste zin. Dat wil zeggen dat ze van toepassing is op alle wijzen waarop dingen en essenties actueel zijn. [Vet van mij, SV, ook hierna]

De definitie geldt dus allereerst voor dingen die feitelijk bestaan in een bepaalde tijd en op een bepaalde plaats. Het feitelijke bestaan van een ding gaat altijd gepaard met de aanwezigheid van de essentie van het ding en de aanwezigheid van de essentie van het ding gaat altijd gepaard met het feitelijke bestaan van het ding.

Maar de definitie geldt ook voor de tweede wijze waarop dingen actueel zijn. Het begrepen zijn van een ding in de goddelijke natuur gaat niet zonder dat ook de essentie van een ding daarin begrepen is en omgekeerd. Men zou tegen kunnen werpen dat het bij ‘begrepen zijn in Gods eeuwige natuur’ niet gaat om het ‘er zijn’ of bestaan van essenties en dingen en dat hier de definitie dus niet van toepassing is. Spinoza heeft daarin voorzien door in de definitie toe te voegen dat essentie en existentie ook niet los van elkaar gedacht kunnen worden. Er kan dus niet gelden dat alleen de essentie van een ding in Gods eeuwige natuur begrepen is.

Conclusie: In beide vormen van het actueel zijn van dingen zijn de essentie van dingen en het er zijn van dingen onlosmakelijk met elkaar verbonden. Er is geen essentie van een ding zonder het bestaan van het ding en niet alleen de essentie maar ook het bestaan van een ding zijn begrepen in Gods eeuwige natuur.”

In die conclusie valt hij terug op “het bestaan van een ding”, maar het moet zijn, zoals hij zelf eerder aangaf: “het ‘er zijn’ van een ding.” De essentie kan er op twee manier zijn en die tweede manier (begrepen zijn in Gods eeuwige natuur) wordt door Spinoza ook uitgedrukt als: “eeuwige waarheid.” Q.E.D.